“Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά και στο Χρισσό κριάρια και στης Μαρίτσας την ποδιά σφάζονται παληκάρια Μαρίτσα Πενταγιώτισσα, μωρή δασκαλοπούλα, εσύ τα ΄καμες ούλα!”

20150414

Πηγή: Στοχασμός και πολιτική / (Του Γιώργου Σπ. Μπαρμπαρούση)

Η Μαρία η Πενταγιώτισσα, ή Μαρίτσα Πενταγιώτισσα ήταν μια θρυλική για την ομορφιά της Ελληνίδα αφενός, και για τα ερωτικά της σκάνδαλα αφετέρου, που έδρασε την εποχή της βασιλείας του Όθωνα στην ορεινή Φωκίδα. Το πραγματικό της όνομα παρέμεινε άγνωστο, και από την ίδια που πιθανότερα να εγκατέλειψε τους οικείους της. Το όνομα Πενταγιώτισσα το όφειλε στον τόπο καταγωγής της, από το χωριό Πενταγιοί. Η ιστορία της αποτέλεσε πηγή έμπνευσης θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών αλλά και ποιημάτων.

Η ιστορία της Μαρίας Πενταγιώτισσας

Η Μαρία Πενταγιώτισσα φέρεται να γεννήθηκε το 1821. Από τα νεανικά της χρόνια διασώθηκαν μόνο διάφορες παραδόσεις και θρύλοι. Ο πατέρας της λέγεται πως ήταν γραμματοδιδάσκαλος, εξ ου και ο χαρακτηρισμός της σε δημοτικό τραγούδι “μωρή δασκαλοπούλα”. Υπήρξε ιδιαίτερα όμορφη και δυναμική γυναίκα για τα δεδομένα της εποχής της. Αυτό όμως που εξόργισε την συντηρητική κοινωνία του χωριού της ήταν η ερωτομανής διαγωγή της που έφθασε σε τέτοιο βαθμό οι πολυάριθμοι εραστές της να περιέλθουν σε μεταξύ τους διαμάχες και συγκρούσεις ακόμα και με τραυματισμούς από ζηλοτυπία. Εξ ου και το δημοτικό άσμα της εποχής:

 

“Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά και στο Χρισσό κριάρια
και στης Μαρίτσας την ποδιά σφάζονται παλικάρια
Μαρίτσα Πενταγιώτισσα, μωρή δασκαλοπούλα, εσύ τα ΄καμες ούλα!”.

Τελικά από τις συνεχείς παράνομες σχέσεις της ακολούθησε και ένα δράμα. Όταν αποκαλύφθηκε ο μυστικός έρωτάς της με έναν νέο του χωριού, τον Δημήτρη Τουρκάκη, την έφερε σε σύγκρουση με τον αδερφό της που της άσκησε μεγάλη πίεση να σταματήσει τις σχέσεις αυτές που είχε ξεσηκώσει όχι μόνο το χωριό αλλά και τα γύρω χωριά. Το αποτέλεσμα ήταν να δολοφονηθεί ο αδερφός της από τον Δhμήτρη Τουρκάκη, θεωρούμενη η ίδια ηθική αυτουργός. Τότε απόσπασμα της χωροφυλακής την συνέλαβε σε γύρω βουνά που είχε καταφύγει και την οδήγησαν στο Κακουργιοδικείο του Μεσολογγίου όπου δικάστηκε μαζί με τον δράστη. Τελικά όμως αθωώθηκε από καθαρή μεροληψία των ενόρκων “θελχθέντων από την ωραιότητά της”, ή κατά άλλο θρύλο από πίεση που άσκησε γιος ενός των ενόρκων που υπήρξε εραστής της Μαρίτσας, προ του φόβου αποκάλυψης, ή κατ΄ άλλο θρύλο από πίεση που άσκησαν δύο χωροφύλακες ομοίως.

Τέλος μετά και τη θανατική καταδίκη του μοναδικού προστάτη της πλέον και του χαμού του…αδελφού της, παντρεύτηκε τον χήρο Κωνσταντίνο Αρμάο στο διπλανό χωριό Παλαιοκάτουνο (Κροκύλειο), του ανέθρεψε και μόρφωσε τα 4 παιδιά του που είχε από τον προηγούμενο γάμο, τους έδωσε σωστές αρχές και πέθανε το 1885, σε ηλικία 64 ετών.

Ο θρύλος της Μαρίας Πενταγιώτισσας στην τέχνη

Η ιστορία της έγινε ζωντανός θρύλος και έφτασε μέχρι τα πέρατα του κόσμου. Η περίπτωση της θρυλικής Μαρίας Πενταγιώτισσας απασχόλησε όλα τα είδη του λόγου (θέατρο, επιθεώρηση, ποίηση, κινηματογράφο, μουσική, σάτιρα) και στο όνομά της λειτούργησαν εφημερίδες και συστήθηκαν εξωραϊστικοί Σύλλογοι. Με το όνομα της Μαρίας Πενταγιώτισσας ο Εθνικός Ποιητής Κωστής Παλαμάς δημοσίευσε, το 1890, στη συλλογή “Τα μάτια της ψυχής μου” πολύστιχο ποίημα στο οποίο ύμνησε τα χαρίσματά της και εμμέσως παρομοίασε τα κάλη και τις χάρες των ωραίων γυναικών με αυτά της Μαρίας. Το ποίημα αυτό αφιέρωσε στον Ανδρέα Καρκαβίτσα. Αλλά και ο Παύλος Νιρβάνας, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας και ο Δ. Καμπούρογλου ασχολήθηκαν μ΄ αυτήν κατά τη γεροντική της ηλικία.

Όταν ο Αχιλλέας Μαδράς επισκέφθηκε πολύ αργότερα, το 1928, το χωριό της Μαρίτσας Πενταγιώτισσας προκειμένου να συλλέξει στοιχεία από τη ζωή της για το γύρισμα της ομώνυμης ταινίας, η κοινωνία εκεί φάνηκε πολύ κλειστή και λίγα στοιχεία έδιναν για την αποκαλούμενη “λησταρχίνα”. Τελικά στη ταινία η Μαρίτσα φέρεται να είχε καταφύγει περί το τέλος της ζωής της σε μοναστήρι όπου και πέθανε.

Οι ταινίες με θέμα την ζωή της Μαρίας της Πενταγιώτισσας ήταν:
Μαρία Πενταγιώτισσα (1928) του Αχιλλέα Μαδρά
Μαρία Πενταγιώτισσα (1957) του Κώστα Αδρίτσου με πρωταγωνίστρια την Αλίκη Βουγιουλάκη
Κόρη της Πενταγιώτισσας: (1967) του Ιωάννη Τέμπου

Οι θεατρικές παραστάσεις εμπνευσμένες από την ιστορία της Μαρίας της Πενταγιώτισσας:
Μαρία Πενταγιώτισσα, του Μποστ – http://www.pentagiou.gr/

Το 1890 ο Κωστής Παλαμάς δημοσιεύει το πολύστιχο ποίημα «Τα μάτια της ψυχής μου», στο οποίο ύμνησε τα χαρίσματά της:

«Στα βάθη της ψυχής μου»

ΣΤΑ ΒΑΘΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΜΟΥ

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου, χαρίσματα θεϊκά,
Ὁλανοιγμένα νοιώθω δυὸ μάτια μυστικά.

Δὲν τὰ φωτίζει ὁ ἥλιος ποῦ λάμπει γιὰ τὴ γῆ
Καὶ πέρνουν φῶς ἀπ’ ἄλλη πιο καθαρὴ πηγή.

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου, ποῦ πάθη ταπεινὰ
Δὲν ἔχουν τόπο, νοιώθω δυὸ μάτια φωτεινά.

Καὶ βλέπω τὰ κρυμμένα, τ’ ἀθώρητα θωρῶ,
Τὸν ἄνθρωπο, τὴν πλάσι, τ’ ἀστέρια, τὸν καιρό.

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου κ’ ἐκεῖ ποῦ δὲ μπορεῖς
Ποτέ σου νἄμπῃς − νοιώθω δυὸ μάτια ὁλημερίς.

Χεροπιαστὰ ξανοίγω τὰ πλάσματα τοῦ νοῦ
Κ’ ἐπάνω μου σκυμμένους ἀγγέλους τ’ οὐρανοῦ.

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου τὰ μαῦρα − μὴ σκιαχτῇς!
Ὁλανοιγμένα νοιώθω δυὸ μάτια ὁλυνυχτίς.

Καὶ χώρα ξαντικρύζω μ’ ἀσύγκριτη ὠμορφιά,
Μακρυὰ ἀπ’ τὴν τρικυμία κι ἀπὸ τὴ συγνεφιά.

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου τὰ πλέον μυστικὰ
Ὁλανοιγμένα νοιώθω δυὸ μάτια ἁρμονικά.

Κι ὅλο μ’ ἐκεῖνα βλέπω μιὰ λύρα μαγική…
Ὠϊμέ! τὰ δάχτυλά μου δὲ φτάνουν ὡς ἐκεῖ.

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου, ποῦ πάθη ταπεινὰ
Δὲν ἔχουν τόπο, βρίσκω δυὸ μάτια φωτεινά.

Καὶ βλέπω ἀγάλια ἀγάλια μπροστά μου νὰ περᾷ
Ὁ κόσμος τῶν ὀνείρων μὲ τὰ χρυσὰ φτερά.

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου δυὸ μάτια μυστικὰ
Τὰ νοιώθω ὁλανοιγμένα, χαρίσματα θεϊκά.

Διαβάζω ‘ς τὸ βιβλίο τῆς φύσεως τὸ τρανὸ
Κάθε σβυστὸ ψηφίο καὶ νόημα σκοτεινό

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου, ‘ς τὰ βάθη τὰ ἱερά,
Ὁλανοιγμένα νοιώθω δυὸ μάτια λαμπερά.

Τὰ περασμένα ἐμπρός μου διαβαίνουνε ξανά,
Καὶ δέχοντ’ ἄλλο σχῆμα καὶ φῶς τὰ τωρινά.

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου τ’ ἀμόλυντα γλυκὰ
Γλυκὰ ἀνοιγμένα νοιώθω δυὸ μάτια μυστικά.

Καὶ δείχνεται τὸ μέλλον ἀκόμα τὸ κρυφτὸ
Στὰ μάτια τῆς ψυχῆς μου ‘σὰν ἀστραπὴ κι αὐτό.

Ἐκεῖ ποῦ ἡ σκύλα ἡ Ἔγνοια δὲν πάει, δὲν ἀλυχτᾷ,
Μέσ’ ‘ςτὴν ψύχή μου κρύβω δυὸ μάτια ὁλανοιχτά.

Μιὰ μέρα τ’ ἄλλα μάτια, ποῦ εἶνε ἀπὸ γῆ πλαστά,
Θὰ λυώσουν μέσ’ ‘ς τὸ μνῆμα μὲ τὸ κορμὶ κλειστά.

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου ποῦ πάθη κοσμικὰ
Δὲν ἔχουν τόπο, νοιώθω δυὸ μάτια μυστικά.

Αὐτὰ δὲ θὰ κλεισθοῦνε ποτέ, δὲ θὰ χαθοῦν,
Ἐλεύθερα μιὰ μέρα γοργὰ θὰ φτερωθοῦν.

Τὰ μάτια τῆς ψυχῆς μου, τὰ μάτια τὰ θεϊκά,
Ποῦ μέσα μου ἀνοιγμένα τὰ νοιώθω μυστικά,

Ψηλότερ’ ἀπ’ τ’ ἀστέρια, ‘ς τὸν ἕβδομο οὐρανό,
Θὲ ν’ ἀνταμώσουν πάλι τὸ Φῶς τὸ ἀληθινό!

Κ. Παλαμάς, Τα μάτια της ψυχής μου, Αθήνα, Εστία , 1892, σ.σ. 17−19

 

*** 

 

«Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά, Μαρία Πενταγιώτισσα, Πενταγιώτισσα,
και στο Χρισσό κριάρια, μικρή δασκαλοπούλα.
Και στης Μαρίας την ποδιά
Μαρία Πενταγιώτισσα, Πενταγιώτισσα,
αχ, σφάζουνται παλικάρια μικρή δασκαλοπούλα».

Το ποίημα έγινε τραγούδι το 1928 με τον τίτλο «Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά (Μαρία Πενταγιώτισσα)» (Odeon GA 1252) με ερμηνευτή τον Δημήτρη Αραπάκη και κλαρινίστα τον Νίκο Ρέλλια. Με τη θρυλική ωραιότητα της Μαρίας Πενταγιώτισσας ασχολήθηκαν ακόμα οι: Π. Νιρβάνας, Καμπούρογλου και Καρκαβίτσας, ο τελευταίος μάλιστα τη γνώρισε προσωπικώς στη γεροντική της ηλικία.

Αφήνοντας τους θρύλους και τις μυθοπλασίες να πούμε πως, μετά την αποφυλάκισή της και παρά το παρελθόν της, η Μαρία παντρεύτηκε τον αγρότη Αρμάου από το Παλαιοκάτουνο (Kροκύλειο) Δωρίδας, όπου μεγάλωσε τα τέσσερα παιδιά του, που είχε από τον προηγούμενο γάμο. Στο Παλαιοκάτουνο έζησε μέχρι το θάνατό της, στα τέλη του 1885. (βλ. εφημ. Εστία 10-01-1896 και 20-01-1896).