FtS48

υπό Γεωργίου Λ. Αστρακά
Θεολόγου

Σύνοψη σε φράσεις:

• Στην άνοιξη του πνεύματος αναστένεται και ζωογονείται ο έλλογος άνθρωπος, καθιστάμενος πολίτης της βασιλείας του Θεού. Σύμφωνα με το λόγο του Θεού, αλλά και με τη στοχαστικότατη αγιοπατερική σκέψη, ο άνθρωπος ως έλλογο ον, που δρα και ενεργεί ελεύθερα

• Αν η θεία ενσάρκωση είχε ως αποτέλεσμα τη θέωση της ανθρώπινης φύσης «εν Χριστώ», το δε πάθος την κατάργηση της αμαρτίας και τη συνδιαλαγή του ανθρώπου με το Θεό, η ζωηφόρος εκ νεκρών ανάσταση παριστάνει όλα αυτά τα αγαθά σταθερώς και παγίως συμπεπληρωμένα.

Πάσχα στο Σκαμνό, πρώιμη άνοιξη φέτος και το χωριό ζει τις καλύτερες στιγμές του. Πολλοί οι Σκαμνιώτες που συγκεντρώνονται στο χωριό, πολλοί οι επισκέπτες φίλοι του χωριού μας. Ο Σύλλογος πανταχού παρών και τα πάντα πληρών, έδωσε την δική του απαραίτητη πινελιά διοργανώνοντας το βραδάκι, ανήμερα του Πάσχα, μία σεμνή εκδήλωση της Αγάπης με τη συμμετοχή πολλών συγχωριανών και φίλων στην αίθουσα του σχολείου, όπου κεντρικός ομιλητής ήταν ο κ. Γεώργιος Λ. Αστρακάς.Το θέμα που προσεγγίσθηκε με επιτυχία ήταν: «Ανάσταση του Χριστού, ως άνοιξης των ψυχών και του πνεύματος». Τυχεροί όσοι μπόρεσαν να κοινωνήσουν της ωραίας αυτής εμπειρίας.

Προς χάριν των συγχωριανών που δεν μπόρεσαν να παραστούν κρατήσαμε τα περισσότερα σημεία της ενδιαφέρουσας ομιλίας και τα δίνουμε αμέσως παρακάτω, κρίνοντας ότι οι σκέψεις του διακεκριμένου συγχωριανού έχουν διαχρονική αξία και σημασία.

Αγαπητοί συγχωριανοί,
Αγαπητές φίλες και φίλοι του Σκαμνού,

πρόπερσι το Πάσχα, περίπου την ίδια ώρα με τη σημερινή, μίλησα στα μέλη του Συλλόγου και γενικά στους φίλους, τιςφίλες και τους επισκέπτες του χωριού μας, σχετικά με την εορτή της ημέρας, δηλ. με την Ανάσταση του Χριστού!

Οπως θα ενθυμείσθε, όσοι από σας παρευρεθήκατε σ αυτή την εκδήλωση, μίλησα από στήθους και αναφέρθηκα κυρίως στη θεολογική σημασία του Πάσχα, όπως αυτή ανδύεται από την ορθόδοξη υμνογραφία των ημερών, η οποία, όπως είναι γνωστό, κατά το μεγαλύτερό της μέρος, είναι συντεθειμένη από τον Ιωάννη το Δαμασκηνό. Τόνισα με έμφαση τη σημασία της σταυρικής θυσίας του Ιησού, καθώς επίσης και τη δικαίωσή της δια της Αναστάσεως και επεσήμανα χαρακτηριστικά, πως το Πάσχα των Χριστιανών, και μάλιστα των Ορθοδόξων, είναι Πάσχα σταυροαναστάσιμο και οι συνέπειές του δια τους πιστούς, μέσα εις τον ρουν της ιστορίας, είναι απολύτως συνέπειες ζωής και μόνο ζωής!!

Λόγω συγκυρίας ή, αν θέλετε, και λόγω αγάπης και εκτίμησης προς το πρόσωπό μου, το ΔΣ του Συλλόγου με παρακάλεσε να ομιλήσω και πάλι εφέτος και ήδη δεν μπόρεσα να αποφύγω απ αυτήν την υποχρέωση, μολονότι άποψή μου είναι, πως, σ αυτού του είδους τις εκδηλώσεις, καλό θα είναι οι ομιλητές να αλλάζουν, για ν αποφεύγεται ο κίνδυνος του κορεσμού – Πάντα το νέο και το διαφορετικό είναι και περισσότερο ελκυστικό.

Φύσει είμαι θηρευτής του νέου και, ει δυνατόν, του πρωτοτύπου, προκειμένου με αυτόν τον τρόπο να κεντρίσω το ενδιαφέρον των ακροατών μου και κυρίως να μην τους κουράσω. Λοιπόν κινούμενος σ αυτόν τον άξονα σκέψης, θα σας μιλήσω για την Ανάσταση του Χριστού, ως άνοιξης των ψυχών και του πνεύματος γενικώτερα και θα την συναρτήσω με την άνοιξη της φύσης, που αυτές τις ώρες ευρίσκεται σε πλήρη οργασμό. Κατ ανάγκην λοιπόν και λόγω «του ιδιάζοντος του θέματος» θα είμαι λίγο λυρικός, όσο μπορώ βέβαια και όσο πρέπει και τούτο, επαναλαμβάνω, για να μη σας κουράσω.

Την άνοιξη στη φύση την περιμένουμε με λαχτάρα και τη θεωρούμε ως την καλύτερη εποχή του χρόνου. Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό; Μήπως γιατί ανθίζουν τα δένδρα και γενικά πειδή πρασινίζει η φύση; Ή μήπως γιατί ζεσταίνει ο καιρός και ο ζωοδότης ήλιος είναι σε μεγάλο ποσοστό ολόκληρη την ημέρα στη διάθεσή μας; Βεβαίως την περιμένουμε και γι αυτό, αλλά και για διαφόρους άλλους λόγους, που ευθέως συναρτώνται με τη δημιουργία καλής και ευχάριστης διάθεσης. Εχω όμως την άποψη, πως, περισσότερο απ ο,τιδήποτε άλλο, ο χειμώνας είναι εκείνος, που μας προετοιμάζει και μας προδιαθέτει να αναμένουμε και να λαχταράμε την άνοιξη, ως το κατ εξοχήν εφετό. Τα χιόνια, οι χαμηλές θερμοκρασίες, οι πάγοι, το ξεροβόρι και γενικά οι άσχημες καιρικές συνθήκες, που κατά κανόνα επικρατούν, κατά τη διάρκεια του χειμώνα, είναι οι παράγοντες εκείνοι, που μας έχουν οπωσδήποτε ταλαιπωρήσει, γι αυτό και λαχταράμε να έρθει η άνοιξη για να γλυτώσουμε απ αυτό το μαρτύριο. Για να το πω με άλλες λέξεις, νοιώθουμε ένα είδος σκλαβιάς να μας πιέζει σαν κόμπος στο λαιμό και περιμένουμε την άνοιξη – λευτερά, τρόπον τινά, ως λύτρωση!

Πέρα όμως από αυτά, που προανέφερα, και ολόκληρη η έμβια φύση φαίνεται να υποφέρει από το χειμώνα. Χωρίς να υπεισέρχομαι σε συστηματική μελέτη και ανάλυση των συναφών φαινομένων –τούτο άλλωστε δεν είναι έργο δικό μου, αλλά των ειδικών επιστημόνων- φαίνεται, λέγω, σάμπως ο χειμώνας να είναι ένας εχθρικός παράγοντας προς τη ζωή ή, αν αυτή η τοποθέτηση είναι ακραία, τότε φαίνεται, σαν να συνιστά, τρόπον τινά, αρνητική κατάσταση, που ανμφίβολα επηρεάζει δυσμενώς τη ζωή και την ομαλή πορεία και εξέλιξή της προς το φυσικό της τέλος. Γι αυτό και δίνεται η εντύπωση, πως και η φύση ολόκληρη περιμένει την άνοιξη ως λύτρωση και ως ελευθερία!

Και, ω του θαύματος, η άνοιξη δεν αργεί να έρθει! Μία ολόκληρη κοσμογονία συντελείται. Τα πάντα παραδίδονται ασυγκράτητα σε μία δημιουργική βακχεία. Η χλωροφύλλη απ τη μιαν άκρη ως την άλλη είναι το σήμα κατατεθέν της φύσης. Τόσο τα δένδρα, όσο και τα ζώα παραδίδονται αμαχητί στη δημιουργική πνοή της άνοιξης και το μάτι του ανθρώπου δεν χορταίνει να βλέπει τους κήπους και τα χέρσα χωράφια να γεμίζουν λουλούδια, να φρενιάζουν οι βλαστοί των δένδρων, να μοσχομυρίζουν οι ασπάλαθοι, οι βιολέτες, τα κρίνα του αγρού. Για να θυμηθούμε εμπειρίες και ανοιξιάτικα βιώματα στο Σκαμνό, την άνοιξη ακούγεται ο Κούκος στα σύρραχα ή βαθειά στις λαγκαδιές και το αηδόνι κι αυτό από την πατουλιά ή το φουντωτό δέντρο στέλνει προς πάσα κατεύθυνση τη γλυκειά του μελωδία προς ανεύρεση συντρόφου για να ζευγαρώσει. Πράγματι την άνοιξη, την όμορφη αυτή εποχή, αλλάζει το σκηνικό της φύσης συθέμελα. Την άνοιξη, όπως λέγει κι ο εθνικός μας ποιητής, ο Διονύσιος Σολωμός:

Εστησ’ ο έρωτας χορό με τον ξανθό Απρίλη
κι’ η φύσις ηύρε την καλή και τη γλυκιά της ώρα
και μες στη σκια που φούντωσε και κλει δροσιές και μόσχους
ανάκουστος κελαϊδισμός και λιποθυμισμένος
νερά καθάρια και γλυκά, νερά χαριτωμένα!!

Οντως μία κοσμογονία λαμβάνει χώρα. Το φως πλούσιο και άπλετο, παντού αναδεικνύει τη ζωή. Ιδού, πως ο Γρηγόριος ο Νανζιανζηνός είδε και περιέγραψε στα χρόνια του την άνοιξη:

Νυν (εν τη ανοίξει) αιγιαλοίς κύματα σπένδεται, ηλίω δε νέφος, αέρι δε άνεμοι, γη δε φυτοίς, φυτά δε όψεει. Νυν πηγαί διαυγέστερον νάουσι. Νυν δε ποταμοί δαψιλέστερον, των χειμερίων δεσμών λυθέντες, και λειμών ευδωδεί και φυτόν βρύει και κείρεται πόα και άρνες επισκιρτώσι χλοεραίς ταις αρούραις. Αρτι δε ποιμήν και βουκόλος αρμόζονται σύριγγας και νόμιον εμπνέουσι μέλος …Μέλισσα λειμώνας εφίπταται και συλά τα άνθη….Αρτι δε καλιάν όρνις πήγνυει…. Πάντα θεόν υμνεί και δοξάζει φωναίς αλαλήτοις.

Σε ελεύθερη απόδοση ο Ναζιανζηνός μας λέγει:

Την άνοιξη τα κύματα της θάλασσας ειρηνεύουν με τις ακρογιαλιές, τα σύννεφα (ειρηνεύουν) με τον ήλιο, οι άνεμοι με τον αέρα, το χώμα με τα φυτά, τα φυτά με το πρόσωπό τους (με την εμφάνισή τους). Την άνοιξη οι πηγές ρέουν κατακάθαρο νερό, αφού απολυτρώθηκαν από τα δεσμά του χειμώνα. Την άνοιξη και το λιβάδι μοσχομυρίζει και τα φυτά αναπτύσσονται και το χορτάρι κοσμείται και τα αρνιά χοροπηδάνε επάνω στα χορταριασμένα χωράφια. Την άνοιξη ο τσοπάνης μαζί με το γελαδάρη προσαρμόζουν (εναρμονίζουν) τα σουραύλια τους και παίζουν ποιμενικούς σκοπούς. Η μέλισσα την εποχή αυτή τρυγάει τα άνθη πετώντας πάνω σ αυτά. Τα πουλιά στεριώνουν τις φωλιές τους. Την άνοιξη τα πάντα δοξάζουν και εξυμνούν το Θεό με αλάλητες φωνές!

Η περιγραφή είναι ομολογουμένως κάτι περισσότερο από υπέροχη και γοητευτική.

Να δούμε όμως ποια είναι η σχέση και η συμπεριφορά των ανθρώπων κατά τη διάρκεια της άνοιξης. Εχει, υποθέτω, αρκετό ενδιαφέρον να εξετάσουμε και την παράμετρο αυτή. Παρατήρησα και προηγουμένως, πως την άνοιξη, η έμβια φύση οργά και βακχεύεται με την έννοια, πως η συμπεριφορά αυτή εντάσσεται σ’ ένα σχέδιο για δημιουργία και συντήρηση της ζωής. Κι ο άνθρωπος λοιπόν, μιας και ανήκει στη φύση, δεν είναι δυνατόν παρά να επηρεάζεται από τη φύση και εν προκειμένω από την άνοιξη κατά τρόπο θετικό και δημιουργικό. Αλλά καλύτερα ας αφήσουμε το Γρηγόριο Ξενόπουλο να μας μιλήσει σχετικά. Την άνοιξη, λέγει ο Ξενόπουλος, τα αισθήματα των ανθρώπων γλυκαίνουν, ημερεύουν, μαλακώνουν. Οικτείρω τους ανθρώπους που μας προξενούν αηδία και μας εμπνέουν περιφρόνηση. Αρχίζω να τους βλέπω με μάτι διαφορετικό και αρχίζω να λέω, γιατί τάχα οι καϋμένοι… Οσους δε αγαπώ, τώρα (την άνοιξη) τους αγαπώ ακόμα περισσότερο. Αισθάνομαι μέσα μου μιαν ευτυχία, που θέλω να τη μεταδώσω και εις τους άλλους. Κάμνω όσο περισσότερο μπορώ καλό. Η αδιαφορία η χειμωνιάτικη υποχωρεί εις ένα ανοιξιάτικο ενδιαφέρον, που αναπτύσσεται μέσα μου, όσο ευρίσκει τόπον.

Τώρα, θα παρακαλέσω την αγάπη σας, με τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις και τα βιώματα, που έχουμε για το έαρ της φύσεως, να έρθουμε και στο γλυκήτατο έαρ των χριστιανών, στον αναστάντα Κύριο ημών Ιησού Χριστό. Δίπλα λοιπόν στην άνοιξη ή μάλλον μαζί με την άνοιξη και το πανσεβάσμιο Πάσχα. Στην άνοιξη της φύσης αναστενονται και ζωογονούνται όλα ανεξαιρέτως τα άλογα έμβια όντα. Στην άνοιξη του πνεύματος αναστένεται και ζωογονείται ο έλλογος άνθρωπος, καθιστάμενος πολίτης της βασιλείας του Θεού. Σύμφωνα με το λόγο του Θεού, αλλά και με τη στοχαστικότατη αγιοπατερική σκέψη, ό άνθρωπος ως έλλογο ον, που δρα και ενεργεί ελεύθερα, άρα και υπεύθυνα, έχει δύο δυνατότητες: Η μία να παραμείνει στο χώρο της ηθικής τάξης και να ζήσει, ως υπεύθυνο πρόσωπο, αρμονικά, τόσο με το Θεό, όσο και με τους συνανθρώπους του. Στην περίπτωση αυτή αποκτά ακώλυτη επικοινωνία με το ύψιστο αγαθό, δηλαδή με το Θεό και τοιουτοτρόπως εξασφαλίζει πνευματική επιβίωση «εν μακαριότητι», που στη γλώσσα της συστηματικής θεολογίας ονομάζεται: Θέωση! Η άλλη δυνατότητα είναι να απαρνηθεί τον ηθικό νόμο και την ηθική τάξη και συνακόλουθα να απομακρυνθεί από το Θεό, οπότε, αναποτρέπτως, τον αναμένει η πνευματική φθορά και ο πνευματικός θάνατος. Αυτή ακριβώς η ελευθερία κινήσεως, σε ό,τι αφορά την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου, είναι εν τελευταία αναλύσει και η μεγάλη μας Οδύσσεια. Μετεωριζόμενος μεταξύ καλού και κακού ο άνθρωπος πρέπει να παραδεχθούμε, πως, στην πραγματικότητα, ζει ένα ανυπόφορο εφιάλτη, ο οποίος δεν τον αφήνει απερίσπαστο να ζήσει και προ παντός να βιώσει «εν πλησμονή» την κατά Χριστόν ευτυχία και μακαριότητα. Ανά πάσα στιγμή ελλοχεύει ο κίνδυνος της πτώσης και της φθοράς. Ομως, ας μην το ξεχνάμε, ο Θεός είναι αγάπη και ως αγάπη θέλει τον άνθρωπο να ζει ως πρόσωπο και όχι απλώς ως άτομο. Τον θέλει, μ άλλα λόγια, κοντά του, γι αυτό, κατά θείαν οικονομίαν, η εξέλιξη και η πορεία της ιστορίας είναι τέτοια, που εν τέλει θα καταλήξει στη νίκη του καλού επί του κακού. Αδιάψευστη απόδειξη και ακαταμάχητο τεκμήριο αυτής θέσεως είναι η Ανάσταση του Χριστού. Στο σημείο αυτό θα σας παρακαλέσω να μου επιτρέψετε να κάνω ένα μικρό πλατυασμό, για να εμπεδώσω καλύτερα την άποψή μου αυτή. Η ανάσταση του Κυρίου αποτελεί την έμπρακτη αξιοποίηση όλου του Εργου του, που, επαναλαμβάνω, είναι έργο αγάπης και μόνο αγάπης. Αποτελεί τη σαφή και πανηγυρική πιστοποίηση της θείας προελεύσεως του Σωτήρος και την αναμφισβήτητη απολύτρωση όλου του κόσμου. Η Ανάσταση αποτελεί το επιστέγασμα του σωτηρίου έργου του. Αν η θεία ενσάρκωση είχε ως αποτέλεσμα τη θέωση της ανθρώπινης φύσης «εν Χριστώ», το δε πάθος την κατάργηση της αμαρτίας και τη συνδιαλαγή του ανθρώπου με το Θεό, η ζωηφόρος εκ νεκρών ανάσταση παριστάνει όλα αυτά τα αγαθά σταθερώς και παγίως συμπεπληρωμένα. Με την ανάσταση επιτυγχάνεται ο ύψιστος προορισμός του ανθρώπου, δηλαδή η εξομοίωσή του με το Θεό. Ως εκ τούτου η Ανάσταση, για να θυμηθούμε τον Παύλο, είναι η κρηπίδα και το θεμέλιο του χριστιανικού οικοδομήματος, διότι «ει Χριστός ουκ εγήγερται ματαία η πίστις ημών, μάταιον και το κήρυγμα».

Κατόπιν των όσων ελέχθησαν ορθώς εκτιμάται, ότι η Ανάσταση του Χριστού είναι πνευματική άνοιξη και συμβάλλει τα μέγιστα προς την επικράτηση και παγίωση του καλού. Ο αναστημένος Ιησούς, θριαμβευτής και εξολοθρευτής του θανάτου, χαρίζει και πάλι στον άνθρωπο το αρχέγονο κάλλος. Κι όπως την άνοιξη το φως πλημμυρίζει τη φύση και τη φαιδρύνει απ άκρη σ άκρη, έτσι και με την Ανάσταση του Χριστού το φως το ανέσπερο της θεότητός του, λούζει τους ηθικά καθαρμένους και τους καθιστά φωτόμορφους και φωτοειδείς. «Νυν πάντα πεπλήρωτας φωτός, ουρανός τε και γη και τα καταχθέντα!!» Και οι συναναστημένοι άνθρωποι, προγευόμενοι της θείας μακαριότητος, εορτάζουν με άφατη χαρά και αγαλίαση το Πάσχα της χαράς και της αγάπης. Αλήθεια, για πέστε μου, υπάρχει άλλη γιορτή εκτός από το Πάσχα, που να δίνει τέτοια και τόση χαρά στον άνθρωπο; Καμία! Γι αυτό και ο ιερός υμνωδός ψάλλει: «Αναστάσεως ημέρα και λαμπρυνθώμεν λαοί. Πάσχα Κυρίου Πάσχα. Εκ γαρ θανάτου προς ζωήν και εκ γης προς ουρανόν Χριστός ο Θεός ημάς διεβίβασεν επινίκιον άδοντας».

Το κλίμα και την ατμόσφαιρα της Αναστάσεως – Ανοιξης, ως γιορτής χαράς και ευφροσύνης, το αποδίδει με περισσότερη χάρη και κομψότητα λόγου ο Κώστας Κρυστάλλης:

Σήμερα γιορτή μεγάλη, σήμερα Λαμπρή
σφάζουν σήμερα και ψένουν φυλαγμέν’ αρνιά
ράβουνε καινούργια ρούχα και στολίζονται
κι όθε απαντηθούν φιλιούνται κι αγκαλιάζονται!

Και ενώ όλα αυτά συμβαίνουν το Πάσχα, δυστυχώς στην αντίπερα όχθη, όπου δρουν οι αντίθεες δυνάμεις τιυ κακού, επικρατεί πρωτοφανής βαρυχειμωνιά, η οποία επιβάλλει σε αφόρητο σκεπτικισμό κάθε ψυχή που αγωνιά και νοιάζεται για την κατάσταση αυτού του κόσμου. Οι πόλεμοι δυστυχώς δεν έχουν πάψει ούτε στιγμή στον πολύπαθο πλανήτη μας. Η Ειρήνη, όπου επικρατεί και όπου υπάρχει, δεν είναι Ειρήνη Χριστού. Είναι προετοιμασία για ανθρωποσφαγή και εξανδραποδισμό. Τα όσα συμβαίνουν τις ώρες τούτες στη Γιουγκοσλαβία, όπου μία μικρή χώρα δέχεται τους ανελέητους βομβαρδισμούς μιας πανίσχυρης συμμαχίας … πολιτισμένων κρατών, είναι πάρα πολύ εύγλωττα και δεν χρειάζεται να τα σχολιάσει κανείς. Εχω τη γνώμη, πως μια σιωπή διαμαρτυρίας είναι αυτό που πρέπει και ταιριάζει ενάντια στο σύγχρονο Αρμαγεδώνα. Πέραν τούτων και σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης παρατηρούνται φόνοι επί φόνων, ληστείες επί ληστειών. Τα ανθρώπινα δικαιώματα καταπατούνται ασύστολα. Τα παιδιά, αυτές οι αθώες ψυχούλες, υφίστανται άγρια εκμετάλλευση ή και σκοτώνονται σε τριτοκοσμικές χώρες. Η πείνα, η δίψα και η δυστυχία εξαπλώνονται σαν κατάρα στους φτωχούς λαούς της υφηλίου. Το φυσικό περιβάλλον μολύνεται και καταστρέφεται επικίνδυνα. Ανθρωποι και ζώα γίνονται πειραματόζωα στα επιστημινικά εργαστήρια χωρίς φειδώ, και προ παντός, χωρίς ηθικές αναστολές. Τα ναρκωτικά αφανίζουν και υποδουλώνουν τους νέους και τις νέες μας. Οι πολυάριθμες και σαθρές ιδεολογίες, οι γεμάτες ψευτιά και απάτη, σκλαβώνουν συνειδήσεις και τις μετατρέπουν σε νεκρές υπάρξεις. Και τόσα πολλά άλλα «ων ουκ έστιν αριθμός».

Καιρός και ώρα να φύγω απ αυτό το σκηνικό της απαισιοδοξίας. Η ημέρα του Πάσχα, ως ημέρα χαράς και επινικίων, θέλω να πιστεύω, πως δεν μας προδιαθέτει να σκεφτόμαστε και να προβληματιζόμαστε και μάλιστα έντονα επάνω σ αυτά τα θέματα. Το κάνουμε άλλωστε όλες τις άλλες ημέρες του χρόνου..

Σήμερα είναι πανηγύρι. Σήμερα είναι χαρά. Γελάει καθένας σήμερα, φιλιέται, δεν πεισμώνει!

«Σήμερα είναι Πάσχα. Σήμερα ανέστη Χριστός και χαίρουσιν άγγελοι. Ανέστη Χριστός και ζωή πολιτεύεται. Ανέστη Χριστός και νεκρός ουδείς επί μνήματος. Χριστός γαρ εγερθείς εκ νεκρών απαρχή των κεκοιμημένων εγένετο».

Χριστός Ανέστη εκ νεκρών θανάτω θάντον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος!

Χριστός ανέστη και χρόνια πολλά,
Ειρήνη, ευτυχία και χαρά σε όλον τον κόσμο.