20140325
Κορνήλιος Καστοριάδης (Μετάφραση από την Unita) 4/1/1998,Ελευθεροτυπία / Αντικλείδι , http://antikleidi.com

Ο Kορνήλιος Kαστοριάδης έφυγε αλλά το έργο και ο λόγος του µένουν και συνεχίζουν τη δική τους ζωή, εµπνέοντας τις συνειδήσεις που µπορούν να διδαχθούν από τη δύναµη και τον πλούτο τους. Ο Kαστοριάδης υπήρξε ένας από τους πρώτους και από τους λίγους που κατήγγειλαν τα ψεύδη και τον ολοκληρωτισµό του «υπαρκτού σοσιαλισµού». Aλλά ριζική και ανελέητη είναι και η κριτική που άσκησε στη δυτική καπιταλιστική κοινωνία.

H θεωρία του για την αυτονοµία και για την αυτοθέσµιση της κοινωνίας είναι µια διαρκής προτροπή για πάλη ενάντια σε όλες τις εξουσίες, µια επίµονη έκκληση για εξέγερση ενάντια στις γραφειοκρατικές και καταπιεστικές δοµές που αλλοτριώνουν τον άνθρωπο.

Οι σύγχρονες κοινωνίες, έλεγε, δεν µπορούν να δώσουν ένα ουσιαστικό νόηµα στη ζωή των ανθρώπων. Για να ξαναβρούν τη δηµιουργική ορµή που έχουν χάσει, χρειάζεται πρώτα απ’ όλα να αναζωογονηθεί στους κόλπους τους το κριτικό και αυτοκριτικό πνεύµα, αυτό που υπήρξε -στην Eλλάδα πρώτα και στην ευρωπαϊκή ∆ύση έπειτα- η πηγή τόσο της δηµοκρατίας όσο και της φιλοσοφίας. Γιατί µόνον αυτό το κριτικό πνεύµα καθιστά δυνατή τη ριζική αµφισβήτηση των σηµερινών θεσµών και την αναζήτηση νέων µορφών δηµοκρατίας, οι οποίες -διαφορετικά από τις υπάρχουσες «φιλελεύθερες ολιγαρχίες»- θα εξασφαλίζουν την ουσιαστική συµµετοχή όλων των πολιτών στην άσκηση της εξουσίας.

Tο κείµενο που ακολουθεί -ένα κείµενο που έµεινε έως σήµερα άγνωστο στον έλληνα αναγνώστη- είναι µια συνέντευξη του Kαστοριάδη στην ιταλική εφηµερίδα «L’ Unita» που δηµοσιεύτηκε στις 18 Aπριλίου του 1990.

ΘANAΣHΣ ΓIAΛKETΣHΣ

EP.: H αποτυχία της ιστορικής εµπειρίας του κοµµουνισµού δεν αµφισβητείται. Aυτό για το οποίο γίνεται συζήτηση είναι το εύρος αυτής της αποτυχίας και τα προβλήµατα που αυτή θέτει στην πολιτική κουλτούρα της αριστεράς. Mπροστά στην κατάρρευση των καθεστώτων της Aνατολικής Eυρώπης διατυπώνονται µια σειρά αναλύσεις, από εκείνες που ενοχοποιούν το σταλινικό µοντέλο ώς τις άλλες, τις γενικότερες, που εµπλέκουν και τις αξίες του σοσιαλισµού ή ακόµη και εκείνες που θέτουν υπό αµφισβήτηση την ίδια την κουλτούρα του δηµοκρατικού ριζοσπαστισµού, ιστορικό τέκνο της οποίας είναι ο κοµµουνισµός.

AΠ.: Aν µε ρωτάτε ποια αποτελέσµατα µπορεί να έχει η κατάρρευση των κοµµουνιστικών καθεστώτων στο δηµοκρατικό επαναστατικό σχέδιο αυτονοµίας και χειραφέτησης που επεξεργάστηκε στους τελευταίους αιώνες -µετά από µια πρώτη εµφάνιση στην αρχαία Eλλάδα- η δυτική κουλτούρα, ε, λοιπόν, φοβούµαι ότι θα είναι αρκετά αρνητικά. Όπως πάντα, οι άνθρωποι σκέφτονται περνώντας από το άσπρο στο µαύρο και ήδη όλοι οι απολογητές του φιλελευθερισµού αντλούν από όσα συνέβησαν ένα και µοναδικό συµπέρασµα: ο καπιταλισµός θριάµβευσε.

Eίναι πιθανό η κοινή γνώµη, για µια ορισµένη περίοδο, να µείνει σε αυτή τη διαπίστωση.

Όσο για µένα, δεν πιστεύω καθόλου ότι το µάθηµα που πρέπει να αντλήσουµε είναι αυτό µιας αποτυχίας του δηµοκρατικού και επαναστατικού σχεδίου. Aυτό που απέτυχε αφορά το µαρξισµό και κυρίως το λενινισµό. Για να πούµε την αλήθεια, ο Mαρξ στη νεότητά του άρχισε ως κληρονόµος της δηµοκρατίας παθιασµένος µε τη γαλλική επανάσταση και µε την ελληνική πόλη. Aλλά πολύ σύντοµα µολύνθηκε από το καπιταλιστικό φαντασιακό: οικονοµία, παραγωγή, πρόοδος, νόµοι της ιστορίας, επιστηµονισµός. Γνωρίζω καλά πως οι ερµηνευτές λένε ότι το πράγµα δεν είναι τόσο απλό. Aλλά αυτό που µένει από τον Mαρξ στην ιστορία δεν είναι σίγουρα η θεωρητική του λεπτολογία. Aυτό που µένει είναι ο προφήτης του επιστηµονικού σοσιαλισµού, ο κήρυκας µιας επαγγελίας εγγυηµένης από τους νόµους της ιστορίας. Οπωσδήποτε όµως και αντίθετα µε όσα λέγονται συχνά, ο Mαρξ δεν είναι ο πατέρας του ολοκληρωτισµού.

H ολιγαρχία της ∆ύσης

H σκέψη του πράγµατι βρίσκεται στις πηγές όχι µόνο του µπολσεβικισµού αλλά και της σοσιαλδηµοκρατίας και όταν ο Kάουτσκι αντιµαχόταν τον Λένιν το έκανε χρησιµοποιώντας επιχειρήµατα που αντλούσε από τον Mαρξ. H αποφασιστική στροφή, αληθινά τερατώδης, γίνεται µε τον Λένιν, που είναι ο αυθεντικός δηµιουργός του σύγχρονου ολοκληρωτισµού. Σίγουρα µε τον Στάλιν πραγµατοποιείται ένα βήµα παραπέρα, αλλά ήδη στη λενινιστική αντίληψη για το κόµµα, σύµφωνα µε την οποία µια ολιγαρχία ηγετών είναι ο θεµατοφύλακας της αποστολής του κοινωνικού µετασχηµατισµού, περιέχονται ήδη σε εµβρυακή µορφή οι µεταγενέστερες εκβάσεις: η υποκατάσταση του λαού από το κόµµα, η ορθοδοξία που επιβάλλεται µε τη δύναµη, η ιδέα µιας tabula rasa, µιας ολικής ρήξης µε το παρελθόν, ακόµη και µε το τίµηµα -όπως έγινε µε τη σταλινική κολεκτιβοποίηση- της καταστροφής του αγροτικού κόσµου και της γεωργίας. Όλα αυτά όµως δεν σηµαίνουν ότι το «επαναστατικό» σχέδιο έχει χάσει την επικαιρότητά του. Tο σχέδιο της αυτονοµίας είναι ακόµη και σήµερα έγκυρο.

EP.: Mε ποιαν έννοια;

AΠ.: Mιλούν συνεχώς για τη δηµοκρατία στη ∆ύση. Στην πραγµατικότητα, αυτή η δηµοκρατία ισοδυναµεί µε αυτό που κάθε κλασικός φιλόσοφος θα αποκαλούσε ολιγαρχία, φιλελεύθερη έστω. Θα ήταν εύκολο να συντάξουµε στη Γαλλία τον κατάλογο των τριών-τεσσάρων χιλιάδων προσώπων (πολιτικών, βιοµηχάνων, δηµοσιογράφων, διανοουµένων -λιγότερο από ένας στους δέκα χιλιάδες εκλογείς) που παίρνουν στο παρασκήνιο όλες τις σηµαντικές αποφάσεις χωρίς να υποβάλλονται σε κανέναν έλεγχο, εκτός από εκείνον, τον αόριστο άλλωστε, που γίνεται µετά από µερικά χρόνια από την ψήφο.

EP.: Mιλώντας αδιακρίτως για «ολιγαρχίες» δεν κινδυνεύουµε να υποτιµήσουµε την εξισωτική αρχή που είναι συστατικό των δηµοκρατικών κοινωνιών, χάρη στην οποία αυτές προόδευσαν σηµαντικά τους δύο τελευταίους αιώνες;

AΠ.: Mα προόδευσαν χάρη στην αρχή τους ή χάρη στους αγώνες των ανθρώπων; Aν ο καπιταλισµός δεν είναι πλέον εκείνος που περιγράφεται από τον Eνγκελς, το χρωστάµε κυρίως στις µάχες της εργατικής τάξης. H ίδια η καθολική ψήφος υπήρξε το επίκεντρο αρκετά βίαιων συγκρούσεων. Στη Γαλλία, η ψήφος ήταν δικαίωµα µόνον όσων διέθεταν περιουσία µέχρι το 1848 και η ψήφος των γυναικών υπάρχει µόνο από το 1945. Eίναι αλήθεια ότι η αρχή «ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα» νοµιµοποίησε τις δηµοκρατικές προόδους που έχουν προηγηθεί, αλλά αυτή η αρχή κινδυνεύει να παραµείνει κενή αν δεν ουσιαστικοποιείται από την πραγµατική δραστηριότητα των ανθρώπων.

EP.: Ποιο θα ‘πρεπε λοιπόν να είναι το θεµελιώδες περιεχόµενο αυτού του δηµοκρατικού σχεδίου;

AΠ.: H επανάκτηση της πολιτικής εξουσίας από µέρους του κοινωνικού συνόλου. Aυτό δεν µπορεί να γίνει όσο υπάρχει, όπως σήµερα, µια θεµελιακή ανισότητα της οικονοµικής εξουσίας που µεταφράζεται άµεσα σε πολιτική εξουσία. Γνωρίζουµε εξάλλου, από εµπειρία και χωρίς να ξαναδιαβάσουµε την κριτική του Pουσό, πώς λειτουργεί η αντιπροσωπευτική δηµοκρατία. Οι αντιπρόσωποι, αφού εκλεγούν, δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να διαιωνίζουν την παραµονή τους στην εξουσία. Eίναι εποµένως αναγκαίο να επινοήσουµε νέες µορφές δηµοκρατίας, που θα εµπνέονται όσο το δυνατό περισσότερο από την άµεση δηµοκρατία. Aυτό µας οδηγεί σε ένα αποφασιστικό πρόβληµα. ∆εν µπορεί να υπάρχει αυθεντική πολιτική ελευθερία χωρίς ένα πολιτικό πάθος των πολιτών. Tι συµβαίνει αντίθετα στις σύγχρονες κοινωνίες; Συµβαίνει, όπως έλεγε και ο Mπενζαµέν Kονστάν, από το κράτος να ζητάµε µόνο να µας διαφυλάσσει τις ιδιωτικές µας απολαύσεις. Πίσω από όλους τους λόγους για τη δηµοκρατία και τον ατοµικισµό, από τους πιο αγοραίους ως τους πιο εκλεπτυσμένους, κρύβεται το γεγονός ότι το µόνο πάθος των ατόµων είναι σήµερα η αύξηση του επιπέδου κατανάλωσης. Kι ωστόσο, η πολιτική φιλοσοφία δεν µιλάει γι ‘ αυτό. H σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία κατόρθωσε να µας κάνει να ξεχάσουµε αυτό που, όχι µόνον ο Πλάτωνας και ο Aριστοτέλης αλλά και ο Mοντεσκιέ, ο Pουσό, ο Φέργκισον, ο Kονστάν γνώριζαν πολύ καλά, δηλαδή ότι ένα πολιτικό καθεστώς αντιστοιχεί σε έναν ανθρωπολογικό τύπο, σε µια αρετή, σε ένα κυρίαρχο πάθος. Eίναι λοιπόν ανώφελο να µιλάµε για δηµοκρατικές διαθέσεις της σύγχρονης κοινωνίας, όταν το κυρίαρχο πάθος δεν είναι για την ελευθερία αλλά για την κατανάλωση.

EP.: Θα µπορούσαµε όµως να αναρωτηθούµε αν ο ανθρωπολογικός τύπος που ταιριάζει περισσότερο σε µια δηµοκρατία είναι αυτός που εσείς προτείνετε, ο άνθρωπος που συµµετέχει όπως οι αρχαίοι στις υποθέσεις της πόλης, ή µήπως είναι αντίθετα εκείνος που διαφυλάσσει, µε τη σύγχρονη έννοια, την ανεξαρτησία του. Kαι να αναρωτηθούµε αν τον κοµφορµισµό που εσείς καταγγέλλετε µπορούµε να τον αποφύγουµε, όχι ριζοσπαστικοποιώντας τη δηµοκρατία αλλά µάλλον κάνοντάς την περισσότερο µετριοπαθή, µε την προσφυγή σε αξίες που υπερβαίνουν την ατοµική συνθήκη, όπως η κουλτούρα, η παράδοση, η τέχνη, η φύση, η θρησκεία.

Tο τηλεοπτικό µήνυµα

AΠ.: Eσείς λέτε «ανεξαρτησία». Σίγουρα τα άτοµα µπορούν σήµερα να έχουν ένα διαβατήριο και αν θέλουν να πηγαίνουν να περάσουν τις διακοπές τους στο Mπαλί ή στην Iάβα. Aλλά, κατά τα λοιπά, η ανεξαρτησία τους έγκειται σε τούτο: ότι κάθε βράδυ στις 8 ακριβώς, 15 ή 20 εκατοµµύρια οικογένειες πιέζουν τα ίδια κουµπιά για να δουν το ίδιο θέαµα. Kαι ας µην έρθουν οι κοινωνιολόγοι να µου πουν ότι έπειτα ο καθένας ερµηνεύει το τηλεοπτικό µήνυµα µε αφετηρία τα δικά του κριτήρια. Aκόµη και αυτά τα κριτήρια είναι όλο και περισσότερο χειραγωγηµένα.

Tούτου λεχθέντος, είµαι απόλυτα σύµφωνος για το γεγονός ότι η πολιτική δραστηριότητα δεν είναι αυτοσκοπός και για το ότι τα θεµελιώδη περιεχόµενα της ύπαρξης, για τα οποία µιλάτε, πρέπει να βρίσκονται στο κέντρο κάθε προγράµµατος µετασχηµατισµού της κοινωνίας. Aλλά σήµερα οι µόνες αξίες είναι οι οικονοµικές αξίες. Οι αξίες που εσείς αναφέρετε στο τωρινό καθεστώς καταστρέφονται γρήγορα. ∆εν υπάρχει πλέον φύση, υπάρχει τουρισµός. ∆εν υπάρχει πλέον κουλτούρα, υπάρχει µαζική συρροή στα µουσεία.

Tο πρόβληµα εξάλλου δεν έγκειται µόνο στο γεγονός ότι το τωρινό σύστηµα καταστρέφει κάθε αυθεντική σχέση µε τις άλλες ανθρώπινες υπάρξεις και µε τη φύση. Tο πρόβληµα έγκειται στο γεγονός ότι δεν θα µπορεί να συνεχίζει έτσι επί µακρόν. Mε κάνουν να γελώ, για παράδειγµα, αυτοί που µιλούν για τη διάδοση της δηµοκρατίας στον κόσµο. Aς δούµε καλύτερα αυτό που συµβαίνει πραγµατικά στην Aφρική, στην Iνδία, στην Iαπωνία και στη Λατινική Aµερική. Για να γίνω καλά κατανοητός: πιστεύω πως κάθε κοινωνία είναι σε θέση να φτάσει στη δηµοκρατία. Aλλά η δηµοκρατία δεν διαδίδεται, όπως φανταζόταν ο φιλελευθερισµός, µε µια εξαγωγή µοντέλων ή ιδεών. Για τη δηµοκρατία χρειάζεται ένας «δηµοκρατικός άνθρωπος», δηλαδή ένας άνθρωπος ικανός να αντιταχθεί στην εξουσία. Tο έλεγε ο Aριστοτέλης: είναι πολίτης όποιος είναι ικανός να κυβερνάει και να κυβερνιέται. Aλλά το να κυβερνιέται δεν σηµαίνει να υπακούει στο δεσπότη. Aυτό το ανθρωπολογικό θεµέλιο της δηµοκρατίας, που σήµερα λείπει στις κοινωνίες της Aφρικής, της Iνδίας, της Iαπωνίας, µπορεί σίγουρα να δηµιουργηθεί αλλά όχι να εξαχθεί. Kαι αυτό είναι ένα πρώτο σηµείο.

Tο δεύτερο σηµείο είναι ότι το µοντέλο φιλελεύθερης ολιγαρχίας που υπάρχει στη ∆ύση βασίζεται στο γεγονός ότι το σύστηµα είναι σε θέση να εγγυάται υψηλά επίπεδα κατανάλωσης και ευηµερίας. Aλλά εδώ µιλάµε για το ένα έβδοµο του παγκόσµιου πληθυσµού.

Aν σκεφτούµε να αλλάξουµε ολόκληρο τον πλανήτη, για να δώσουµε σε πέντε και πάνω δισεκατοµµύρια ανθρώπους το ίδιο επίπεδο ζωής που υπάρχει στις πλούσιες χώρες, επέρχεται η οικολογική καταστροφή. Εξάλλου, αυτή η καταστροφή έχει ήδη αρχίσει.

Έχουµε µπροστά µας ένα πλανητικό πρόβληµα. Bρισκόµαστε πάνω σε αυτή τη γη για να κερδίζουµε όλο και περισσότερα και για να έχουµε κάθε χρόνο µια καινούρια τηλεόραση ή για να κάνουµε κάτι που θα δίνει ένα νόηµα στη ζωή µας; Tην απάντηση των καπιταλιστικών ολιγαρχιών την έχουµε µπροστά στα µάτια µας. Aυτή η απάντηση δεν είναι µόνο φιλοσοφικά αστήρικτη. Eίναι και πραγµατικά.