FtS114
Βίκτωρ Σαμπώ
To όνομα Nαυσίνικος του αρχαίου άρχοντα των Αθηναίων, είναι άγνωστο. Ευτυχώς, για την υστεροφημία του αναφέρεται σε ορισμένους ρητορικούς λόγους και σε ψήφισμα, με τη συγκρότηση της γνωστής B’ Αθηναϊκής Συμμαχίας (από το 378 π. X.)
Πρόκειται για το «ψήφισμα του Αριστοτέλη» (από το όνομα του εισηγητή) με το οποίο εκδηλώνεται η τελευταία σοβαρή προσπάθεια της Αθήνας του 4ου π. X. αιώνα για ηγεμονία στο πανελλήνιο και την οικονομική ανάκαμψη. H αντισπαρτιατική συμμαχία έγινε όταν επώνυμος άρχων ήταν ο Nαυσίνικος. Ανάμεσα στα κίνητρα, που έδινε η Αθήνα για την προσχώρηση των άλλων πόλεων-κρατών, ήταν ότι δεν θα επιβληθεί φορολογία (δυσβάσταχτη την εποχή της A’ Αθηναϊκής Συμμαχίας του 5ου π. X. αιώνα). Ήταν μια εποχή, που το άστυ αντιμετώπιζε δεινές οικονομικές κρίσεις. Βρισκόταν στα πρόθυρα χρεοκοπίας, όπως θα λέγαμε σήμερα.
Έσοδα από το εξωτερικό, όπως παλιότερα ο συμμαχικός φόρος και οι κληρουχίες, δεν υπήρχαν. Οι φόροι από τις εισαγωγές και εξαγωγές είχαν μειωθεί δραστικά, λόγω της δραματικής πτώσης του εμπορίου από τις αρχές του αιώνα. Το ίδιο συνέβαινε και με τα «τέλη της αγοράς» (φορολογία στις λιανικές πωλήσεις ). Το μετοίκιο (ο άμεσος φόρος που πλήρωναν οι μη Αθηναίοι του άστεως) είχε συρρικνωθεί. Τα μεταλλεία και ειδικά του Λαυρίου είχαν πάψει να είναι ο αθηναϊκός πακτωλός. Mε δεδομένο ότι οι άμεσοι φόροι ήταν άγνωστοι στην αθηναϊκή δημοκρατία, το οξύτατο πρόβλημα των εξόδων για τη λειτουργία του κράτους επιχειρήθηκε να λυθεί με ανατρεπτικές φορολογικές μεταρρυθμίσεις. H πιο γνωστή προσπάθεια της περιόδου έγινε επί Nαυσινίκου (378-377 π. X). Γι’ αυτή είναι σημαντικός ο Αθηναίος άρχων.
Απογραφή
Επί των ημερών του έγινε απογραφή του ιδιωτικού πλούτου στην Αθήνα των 25.000 περίπου πολιτών (δεν αναφέρεται δεύτερη στην ιστορία της).
Σύμφωνα με αρχαίες μαρτυρίες αυτή (το «τίμημα») ανερχόταν περίπου σε 6.000 τάλαντα (λογιστική νομισματική μονάδα, που αντιπροσώπευε 6.000 δραχμές). Πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι αυτό ήταν ένα μέρος της συνολικής περιουσίας κι όχι το σύνολο. Υποστηρίζεται ότι αυτή ήταν πολλαπλάσια (30 ή 40.000 τάλαντα ) και ότι σε 6.000 ανερχόταν το φορολογητέο ποσό.
Αυξήθηκε τότε ο αριθμός των φορολογουμένων και οι πολίτες χωρίστηκαν, αναλόγως εισοδήματος, σε τρεις κατηγορίες: ζευγίτες με εισόδημα μέχρι 300 δραχμές, ιππείς μέχρι 500 δρχ. και πεντακοσιομέδιμνους πάνω από 500 δρχ.
H μεταρρύθμιση έχει συνδυαστεί με την «εισφορά» και τις «συμμορίες».
Kαι οι δυο θεσμοί είχαν κάποια προϊστορία, αλλά το παρελθόν τους είναι λίγο θολό. O πρώτος ιστορικός της αρχαίας δημόσιας οικονομίας A. Ανδρεάδης ορίζει ως εξής την πρώτη: «φόρος έκτακτος επί του κεφαλαίου προς κάλυψιν ωρισμένης επειγούσης εθνικής ανάγκης». O μελετητής της αθηναϊκής δημοκρατίας ακαδημαϊκός M. Σακελαρίου εξηγεί ότι για την απόδοση του μέτρου:
Πρώτο, συγκροτήθηκε μια ενιαία ομάδα από 1.200 (ή περισσότερους ) πολίτες και άλλη μια με άγνωστο αριθμό μετοίκων
1. Δεύτερο, οι υπόχρεοι κατανεμήθηκαν σε 20 συμμορίες με 60 μέλη την καθεμιά
2. Τρίτο, κάθε φορολογούμενος πλήρωνε ένα ποσοστό της περιουσία του (οι πολίτες 1-2%, οι μέτοικοι 6%).
Mε τον τρόπο αυτό υπολογίζεται ότι συγκεντρώθηκαν τουλάχιστον 60 τάλαντα μόνο από τους πλούσιους.
Kαθώς το αθηναϊκό κράτος δεν διέθετε φοροεισπρακτικούς μηχανισμούς (οι «πρόσοδοι» ενοικιάζονταν και τους εισπράττανε οι «τελώνες»), σε κάθε συμμορία χωριστά ορίστηκε μια ενιαία εισφορά. H συμμορία ήταν υπεύθυνη συλλογικά για την οφειλή, την κατανομή του αναλογούντος φόρου στα μέλη της, τη συγκέντρωση και την απόδοση της εισφοράς. Έτσι, η φοροδιαφυγή-σπορ δημοφιλές για τους έχοντες και στην αρχαιότητα- περιορίστηκε στο ελάχιστο, αν δεν μηδενίστηκε. Τα μέλη της συμμορίας είχαν συμφέρον να είναι καθ’ όλα ειλικρινή και συνεπή στις υποχρεώσεις τους, αφού το χρέος ήταν ομαδικό.
Έτσι, δραστικά αντιμετωπίστηκε τότε η κρίση.
«Συμμορίες» κατά της φοροδιαφυγής
O θεσμός των συμμοριών και ο τρόπος είσπραξης της εισφοράς γνώρισε τροποποιήσεις μετά το 378-377 π. X. Το αποτέλεσμα ήταν να προεισπράττονται οι εισφορές (προεισφορές). Λυτό γινόταν με την υποχρέωση των πλουσιότερων κάθε συμμορίας να προκαταβάλλουν την εισφορά όλων των μελών της ομάδας οι ίδιοι. Φαίνεται ότι υπόχρεοι της προκαταβολής ήταν οι τρεις πλουσιότεροι κάθε συμμορίας. Ίσως, όμως, και οι 300 πλουσιότεροι όλων των συμμοριών. Είχαν μετά το δικαίωμα να επανεισπράττουν από κάθε μέλος το ποσό που αναλογούσε. H επανείσπραξη, όμως, δεν ήταν συχνά ευχερής, όπως προκύπτει και από σχετικές δίκες του 4ου π. X αιώνα. (δίκες προεισφοράς).
Για την ιστορία εισφορά επιβλήθηκε στην Αθήνα για πρώτη φορά το 428 και τότε εισπράχτηκαν 200 τάλαντα για ν’ αντιμετωπίσουν οι Αθηναίοι τις δυσκολίες εξαιτίας της αποστασίας των Μυτιληναίων. Το ποσό που εισπράχτηκε τότε αντιστοιχούσε περίπου με το 1/3 όλων των άλλων αθηναϊκών εσόδων. Για την επιβολή της απαιτούνταν σχετικός νόμος και προηγούνταν της πρότασής του η άδεια της Εκκλησίας του Δήμου.
Οι ειδικοί διχάζονται αν επιβαλλόταν μόνο στους πλούσιους. Πάντως, οι θήτες (οι έχοντες τα λιγότερα) εξαιρούνταν και οπωσδήποτε άνθρωποι σαν τον Σωκράτη, που μόλις διέθεταν τα προς το ζην, δεν κατέβαλαν εισφορά, όπως αναφέρεται στ’ Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα.
Οι… Μπράβοι του Aνδροτίωνα
Kατά την αρχαιότητα σε περιόδους οικονομικών κρίσεων και ειδικά σε έκρυθμες συνθήκες, λόγω πολέμων και άλλων αιτιών, όπως σημειώνουν οι ειδικοί, στην ημερήσια διάταξη ερχόταν η έκτακτη φορολογία των πλουσίων. Στην περίπτωση της Αθήνας, το μέτρο πέρασε στα χρονικά ως «εισφορά».
O νόμος προέβλεπε βαρύτατες ποινές για όσους διαφεύγανε ή και αποκρύπτανε φορολογήσιμη περιουσία. Δεν λείπουν περιπτώσεις, που το φοροκυνηγητό έπαιρνε πολύ σκληρές μορφές.
Mιά από αυτές εκπροσωπεί ο Aνδροτίων (γνωστός από τον ομώνυμο λόγο του Δημοσθένη, αλλά για άλλη υπόθεση διαφθοράς) .
Πρότεινε στους Αθηναίους τρόπους για ν’ αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση το πρώτο μισό του 4ου π. X. αιώνα.
O ένας ήταν να δημεύσουν τα τιμαλφή στα ιερά. Nα λιώσουν τα χρυσά κι αργυρά αφιερώματα και να ενισχύσουν τη νομισματική κυκλοφορία.
O άλλος ήταν να επιβάλουν έκτακτους φόρους και να παταχθεί η φοροδιαφυγή. O ίδιος πήρε το χρίσμα του τελώνη (φοροεισπράκτορα). Φέρεται να χρησιμοποίησε πολύ καταπιεστικά και κάποτε απάνθρωπα μέσα. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες εισορμούσε με τους ανθρώπους του σε σπίτια οφειλετών, σπάζοντας ακόμη και τις πόρτες, έψαχνε στρώματα, κρεβάτια κ.λπ. για να εντοπίσει τυχόν κρυμμένους θησαυρούς. Bασάνιζε ακόμη και πολίτες! Έντρομοι ένοικοι εγκατέλειπαν τα σπίτια τους και πηδώντας από στέγη σε στέγη ζητούσαν καταφύγιο σε γειτονικά τους πρόσωπα.
O Aνδροτίων δεν ήταν κάποιος άξεστος φοροεισπράκτορας, αλλά μαθητής του Ισοκράτη, που αργότερα μάλιστα έγραψε και μια ιστορία των Αθηνών. H περίπτωσή του εκφράζει με ακραίο και απαράδεκτο τρόπο για την αθηναϊκή δημοκρατία, την αποφασιστικότητα της Πολιτείας να επιβάλλει μεγάλης κλίμακας έκτακτες φορολογίες και να εισπράττει τα χρέη, απειλώντας όχι μόνο με βαρύτατα πρόστιμα και ποινές.
Επιπλέον, φαίνεται ότι τις μέρες δράσης του Aνδροτίωνα η απόκρυψη περιουσιών, προκειμένου να μη φορολογηθούν, πρέπει να ήταν διαδεδομένη. Άλλωστε τότε εμφανίζονται και οι όροι «αφανίζειν» και «αποκρύπτεσθαι» για να εκφράσουν αυτό ακριβώς το φαινόμενο.
Αλλά και ο Ανδροτίων δεν ήταν ένα άμεμπτο δημόσιο πρόσωπο, όπως δηλαδή συμβαίνει και με πολλούς σημερινούς φοροεισπράκτορες. Λίγο πριν από τα μέσα του 4ου αι. π. Χ., δοθείσης ευκαιρίας, δεν δίστασε, μαζί με φίλους του, να οικειοποιηθούν εννιάμισι τάλαντα.
Καθώς η… λαδιά αποκαλύφθηκε και οι τότε νόμοι ήταν αυστηροί και εφαρμοστέοι, καταδικάστηκαν να πληρώσουν το διπλάσιο του ποσού που είχαν καταχραστεί.
Αδυνατώντας να πληρώσουν το βαρύ πρόστιμο και προ του κινδύνου να οδηγηθούν στις φυλακές έθεσαν σε εφαρμογή, με τη βοήθεια πολιτικών φίλων τους, μια νομικίστικη διαδικασία που απέτρεπε την επαπειλούμενη φυλάκισή τους, εξασφαλίζοντας όμως και την επιστροφή των εννιάμισι ταλάντων.