FtS76
Γιορτάσαμε και φέτος την 183η επέτειο από τη κήρυξη της επανάστασης του 1821 την μεγαλύτερη εθνική μας γιορτή που ύστερα από μία μακρά περίοδο (1453-1821) σκλαβιάς υπό τον τούρκικο ζυγό, το έθνος επανήλθε στο παγκόσμιο προσκήνιο για να συνεχίσει την μακραίωνη και ένδοξη ιστορία του.
Μεγάλη η τιμή και η δόξα στους πρωταγωνιστές του αγώνα. Μεγάλη ήταν, όμως και η συμβολή στο προκαταρκτικό στάδιο, συγκεκριμένων προσωπικοτήτων που ο λόγος και οι κατευθύνσεις τους σφράγισαν τις εξελίξεις και αισθανόμαστε ότι ανταποκριθήκαμε σε βασική υποχρέωσή μας, όταν προ ετών αφιερώσαμε μεγάλη σειρά κειμένων για το Ρήγα το Βελεστινλή. Το Ρήγα που έβαλε φωτιές στις καρδιές των υποδουλωμένων Ελλήνων και μίλησε για τη συγκρότηση όλων των βαλκανικών λαών σε ενιαίο σχήμα κάτω από δομές δημοκρατίας, ελευθερίας και ανεξιθρησκίας. Οι σημερινές εξελίξεις τον δικαιώνουν.
Δεν είναι μικρότερη η αξία και σημασία της συμβολής του Αδαμάντιο Κοραή (=ΑΚ )για τον οποίο ευστόχως έχει ειπωθεί ότι αποτέλεσε τον πρωτοπόρο του Ελληνικού Διαφωτισμού και κατάφερε να συγκεράσει τα μηνύματα που δονούσαν την Ευρώπη με κορυφαία εκδήλωση τη Γαλλική Επανάσταση (1789), με τα αρχαιοελληνικά διδάγματα.
Ακόμη και στις μέρες μας δεν μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι τα μηνύματα του ΑΚ έχουν βρει πλήρη απήχηση και δικαίωση. Μεγάλη έμφαση έδωσε ο ΑΚ στην παιδεία των σκλαβωμένων Ελλήνων, ακόμη και με το ξέσπασμα της Επανάστασης, όσο κι αν ήταν φλογερός πατριώτης, διατηρούσε τους φόβους του για το αν και κατά πόσο το γένος θα μπορούσε να διαχειριστεί ικανοποιητικά την ελευθερία του. Και άλλοι φωτισμένοι συμπατριώτες μας, ακόμη και στο πρόσφατο παρελθόν (ίδετε θέσεις Παπανούτσου) εκτίμησαν ότι οι Έλληνες απέκτησαν μεν την ελευθερία τους από τους τυράννους, αλλά δεν κατάφεραν να απελευθερωθούν από την τυραννία που υπήρχε μέσα τους. Απέκτησαν, ισχυρίζεται ο ΑΚ, ένα εθνικό κράτος, αλλά όχι και την αληθινή ατομική πολιτική ελευθερία τους. Έγιναν υπήκοοι σε αυτούς που ο ίδιος αποκαλούσε «τουρκίζοντες Έλληνες», δηλ. Έλληνες που εκμεταλλεύθηκαν το νεοπαγές Ελληνικό Κράτος για να προωθήσουν και να σταθεροποιήσουν τα στενά προσωπικά συμφέροντά τους. Στη σκέψη του ΑΚ ο λαός πρέπει πρώτα να παιδευτεί μορφωτικά, δηλαδή ηθικά και πολιτικά, και μετά θα μπορέσει να εγκθιδρύσει το σωστό γι΄ αυτόν πολιτικό σύστημα.
Στα σημαντικά έργα του ο ΑΚ υποστήριξε την ανάγκη εγκαθίδρυσης αξιοκρατικής δημοκρατίας βασισμένης πάνω στις πραγματικές επιταγές της ανθρώπινης φύσης και στο γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν είναι ίσοι από τη φύση τους και, επομένως, η οργάνωση της κοινωνίας δεν μπορεί παρά να είναι μία ιεραρχημένη οργάνωση βασισμένη στην αποτίμηση των ανθρώπινων αξιών της ατομικής προσωπικότητας. Η ανθρώπινη φύση και εμπειρία συνεπάγονται την ανισότητα των ανθρώπων, όσον αφορά την ικανότητά τους και την επιθυμία τους ή όσον αφορά τις ψυχικές των διαθέσεις να εκμεταλλευθούν το δυναμικό τους για ανθρώπινη δημιουργικότητα και έτσι να προάγουν το κοινό καλό, το οποίο ορίζεται ως η προστασία και η καλλιέργεια των συλλογικών ανθρώπινων ιδιοτήτων και επίσης, ως η διεύρυνση των κοινωνικών και πολιτικών ορίων της ανθρώπινης δραστηριότητας που προάγει την πραγμάτωση της ηθικής προσωπικότητας των ατόμων.
Δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνική και πολιτική αρμονία ή ομόνοια χωρίς ισότητα δικαιωμάτων και αξιοκρατία, τονίζει στα «Προλεγόμενά του στα Πολιτικά του Αριστοτέλους». Η έντονη διαίρεση της κοινωνίας μεταξύ πλουσίων και φτωχών δεν μπορεί παρά να οδηγεί λανθασμένα το δημοκρατικό ήθος του λαού, αφού καταργεί τη δικαιοσύνη η οποία είναι μία ιδιαίτερη διάθεση και διάταξη της ανθρώπινης ψυχής. Προϋπόθεση της δικαιοσύνης είναι η ειρήνη που ο ΑΚ την ονομάζει και θυγατέρα της. Με το συγκεκριμένο έργο ο ΑΚ προσπαθεί να κάνει τους Έλληνες να καταλάβουν ότι ο μόνος τρόπος για να διατηρήσουν την ελευθερία τους, είναι η εγκαθίδρυση των κοινωνικών προϋποθέσεων της αριστοτελικής ισότητας και δικαιοσύνης και με τη συνεχή διάδοση της παιδείας.
Την ενάρετη ζωή διδάσκουν στον άνθρωπο η Βιοτική, η φιλοσοφία που καταπιάνεται με το ανθρώπινο πρόβλημα και η Χριστιανική διδασκαλία (προλεγόμενα στα Ηθικά). Όταν η Ηθική διαχωρίζεται από την πολιτική, γίνεται μόνον μία θεωρία καλών τρόπων. Και όταν η Πολιτική διαχωρίζεται από την Ηθική, γίνεται η τέχνη της πανουργίας. Στη στάση του ο ΑΚ αντλεί υλικό από τη φιλοσοφία και τα χριστιανικά διδάγματα. Ο φίλος του Ιάκωβος Ρώτας σε επιστολή του από 12.03.1825 παρατηρεί:
«.. Δεν είδα ακόμη άνθρωπον να συνδέη και να συνενώνη τόσον ευτυχώς και ευφυώς την φιλοσοφίαν με την θρησκείαν, όσον συ, φίλε μου. Δια τούτο τα συγγράμματά σου όλα σύρουσι τον άνθρωπον και μη θέλοντα εις την αρετήν»
Στις «σημειώσεις για το προσωρινό πολίτευμα της Ελλάδος» ο ΑΚ είχε διορατικότητα, ίσως όμως δεν μπορούσε να φαντασθεί ότι δύο αιώνες μετά, οι θέσεις του θα αποτελούσαν το βασικό και μόνιμο ζητούμενο σχετικά με τη Δημόσια Παιδεία και την Δημόσια Διοίκηση. Η ορθολογικοποίηση των Δημοσίων Υπηρεσιών εθεωρείτο αναγκαία από το ΑΚ, διότι διαφορετικά ο λαός σχηματίζει την εντύπωση ότι θα μπορούσε να ζει χωρίς να εργάζεται αρκετά:
«… Τοιουτοτρόπως, αμελούντες εμπορίαν, τέχνας και την μητέρα των τεχνών γεωργίαν, μεταβάλλονται οι πολίται εις δορυφόρους και κόλακας της Κυβερνήσεως, φθειρόμενοι και φθείροντες, πωλούμενοι και πωλούντες ένας τον άλλον, έως να πωλήσωσι και την κοινήν της πολιτείας ελευθερίαν…»
Οι ιδέες του ΑΚ εκδηλώθηκαν σε μία περίοδο που επικρατούσε ο πολιτιστικός και πνευματικός αναβρασμός που δεν χαρακτηρίζονταν πάντοτε από το προοδευτικό στοιχείο. Υπήρχε επίσης το αντίδοτό του, οι συντηρητικοί διανοούμενοι που ήσαν οχυρωμένοι στις υψηλές θέσεις του ιερατείου και της φαναριώτικης αριστοκρατίας. Στοιχεία δηλ. που ήσαν συγκεντρωμένα γύρω από το Πατριαρχείο στο Φανάρι της Κωνσταντικουπόλεως με εξάπλωση σε παλιές σχολές στην επικράτεια της παλαιάς Ελλάδας, έδωσαν αποφασιστική μάχη κατά των καινούργιων ιδεών και των φορέων τους. Να λάβουμε ακόμη υπόψη μας ότι εκείνοι που προσπαθούσαν να εισάγουν το νέο φιλοσοφικό και επιστημονικό πνεύμα της Δύσης, ήσαν συνήθως άνθρωποι ταπεινής καταγωγής. Άνθρωποι αυτοδημιούργητοι, παιδιά φτωχών αγροτικών οικογενειών. Αν εδώ αθροίσουμε και τις πρόσθετες δυσκολίες εξ αιτίας της έλλειψης των εκπαιδευτικών και επιστημονικών υλικών, έχουμε μία γεύση του κλίματος της εποχής. Να σημειώσουμε ότι βιβλία άρχισαν να κυκλοφορούν στην υποδουλωμένη Ελλάδα στις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά και τότε οι τιμές τους ήταν πολύ υψηλές. Τούτο δε να συσχετίσουμε σε συνδυασμό με την προπαγάνδα του ιερατείου και τις αρνητικές επιπτώσεις που είχε ο αναλφαβητισμός.
Είναι αυτονόητο ότι η εκτύπωση βιβλίων και περιοδικών λάμβανε χώρα μόνον στο εξωτερικό. Στα 1811 άρχισε να εκδίδεται στη Βιέννη το φιλολογικό και λόγιο περιοδικό «Λόγιος Ερμής» που φιλοξενεί επιστημονικές μελέτες Ελλήνων και ξένων, ειδήσεις για τα ελληνικά σχολεία, μελέτες για τη γλώσσα και τη σημασία της στην ανάπτυξη των επιστημών. Επίκεντρο και συστηματική αναφορά είναι η μελέτη των κλασσικών κειμένων και τούτο με κριτική προσέγγιση. Αυτό ακριβώς υιοθέτησε στα «προλεγόμενά» του ο ΑΚ εισάγοντας τον μελετητή αναγνώστη στα κλασσικά κείμενα της Ελληνικής Αρχαιότητας. Στα 1814 στο Λόγιο Ερμή παρατηρούμε:
Το τυφλόν σέβας εις τους διδασκάλους […], η άλογος υπόληψις εις τα αρχαία και παλαιά … έκαμαν τους μετέπειτα να θεωρώσι τας δόξας των προτέρων ως άλλους τόσους χρησμούς του Απόλλωνος. Αντί να σπουδάζωσι την φύσιν, εσπούδαζαν τας δόξας απλώς των άλλων και ενόμιζον ούτως ότι φθάνουσιν εις την γνώσιν των όντων
Ταυτόχρονα ο αρθρογράφος συνεχίζει για τους αρχαίους Έλληνες:
εσέβοντο μόνην την αλήθειαν, ήτις εστιν ο μόνος τρόπος του να κάμη τις προόδους εις την γνώσιν των όντων, και να μεταφέρη την ζωήν επί το καλλίτερον…
Ο ΑΚ αν και δεν αντιμετωπίσθηκε φιλικά από το ιερατείο, πίστευε στο συνδυασμό της ελληνικής κλασσικής παιδείας προς τα αληθινά διδάγματα της χριστιανικής θρησκείας, εκτιμώντας ότι συμφωνούν ουσιαστικά και γεφυρώνουν ένα μεγάλο ρήγμα στην πολιτιστική κληρονομιά, ενώ τα ενοποιούν δημιουργικά.
Για την κλασσική παιδεία ειδικότερα επισημαίνει αυτό που και σήμερα ίσως με την προσωπική μας πείρα θα ομολογήσουμε, ότι συνιστά αρνητικό στοιχείο στο εκπαιδευτικό μας σύστημα με
την προσκόλληση στη μορφή της κλασσικής παιδείας και όχι στο αληθινό προοδευτικό περιεχόμενό της. Αποδοκιμάζει την τυφλή προσήλωση που δεν απέχει από τη δεισιδαιμονία στο Ορθόδοξο Δόγμα και καυτηριάζει τα ίδια συμφέροντα των κατεστημένων κοινωνικών δυνάμεων, που μαζί με τον ξένο παράγοντα (ευρωπαϊκές προστάτιδες δυνάμεις) συνέβαλαν στην καθυστέρηση, την υπανάπτυξη και την αποτελμάτωση της προόδου του ελληνικού πολιτισμού.
Η συνταγματική θεωρία του Κοραή είναι μία φιλελεύθερη συνταγματική προσέγγιση. Η ουσιαστικοποίηση της δημοκρατίας για τον ΑΚ λαμβάνει χώρα μόνον με την πολιτική παιδεία και τη διαφώτιση του λαού, διότι είναι το ήθος του λαού, δηλ. ο ψυχισμός του, που εμφυσά ζωή στους δημοκρατικούς θεσμούς και όχι το αντίστροφο. Η πολιτική παιδεία και η διαφώτιση του λαού είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη δυνατότητα των ανθρώπων να αναπτύξουν το κατάλληλο ήθος. Ο εσωτερικός του κόσμος ξεσηκώνεται, ευρισκόμενος «εις την επιφανεστάτην πόλιν των Παρισίων, εις την κατοικίαν πασών των τεχνών και επιστημών, εις τας νέας Αθήνας», όπως γράφει στον Δημήτρη Λώτο, στη Σμύρνη με ημερομηνία 15.09.1788, για να αντιδιαστείλει στη συνέχεια
«… Αυτά, φίλε μου, προξενούσι μεγάλην έκπληξην εις καθένα, αλλά δι΄ένα Έλληνα, όστις ηξεύρει ότι προ δύο χιλιάδων ετών οι πρόγονοί του εις τας Αθήνας είχον φθάσωσι εις τον αυτόν (και ίσως ανώτερον) βαθμόν της σοφίας, με την έκπληξιν σμίγεται και μελαγχολία . Όταν, όμως, προσεπισυλλογισθή ότι τα τοσαύτα καλά όχι μόνον απέπτησαν την σήμερον από την Ελλάδα, αλλ΄αντισείχθησαν αντ΄ αυτών μύρια κακά, ότι εκεί εβασίλευαν οι σοφώτατοι νόμοι του Σόλωνος (του οποίου, φίλε μου, το όνομα ήκουσα πολλάκις τους ενταύθα σοφούς να το προφέρωσι με ένα είδος λατρείας), δυναστεύει την σήμερον η αμάθεια, η κακία, η βία, το ζορμπαλίκι , η αυθάδεια και η αναισχυντία, ότι αντί των Μιλτιάδων και των Θεμιστοκλέων, τους οποίους ακόμη θαυμάζει η Ευρώπη, κυβερνώμεθα οίμοι! από ποίους; Ή από χαμάληδες και ντεβετζήδες ή από βαρβάρους καλογερίσκους, χειρότερους και από αυτούς τους εξωτερικούς τυράννους…»
Μιλώντας τη γλώσσα της αλήθειας στο έργο του «αδελφική διδασκαλία» (1789) επιτίθεται κατά μιας εγκυκλίου προερχόμενης από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων. Στο κείμενο αυτό ο ιεράρχης συμβούλευε την καρτερική ανοχή του τουρκικού ζυγού ο οποίος –πάντα κατά τον ιεράρχη- είχε επιβληθεί με τη θέληση του Θεού. Για να υποστηρίξει δε αυτό τον ισχυρισμό επικαλείτο εδάφια της Αγίας Γραφής: «Εις ολίγα λόγια, η Πατρική αύτη Διδασκαλία γέμει από τοσαύτας βλασφημίας, εναντίας εις τον ορθόν λόγον, εις την ιεράν ημών θρησκείαν και εις αυτήν την περί ελευθερίας δόξαν της Ανατολικής Εκκλησίας, ώστε είναι των αδυνάτων να εγεννήθη από τον εγκέφαλον ενός ορθόδοξου και συνετού Πατριάρχου».
Για να προχωρήσει ο ίδιος στη συνέχεια θεολογώντας:
«… Η δε Νέα Διαθήκη και η εις αυτήν θεμελιωμένη των Γραικών θρησκεία μήπως εδίδαξαν άλλα περί ελευθερίας; Όστις μετά προσοχής αναγνώσει το Ευαγγέλιον, τας Πράξεις και τας Επιστολάς των Αποστόλων, θέλει πανταχού εύρη μίαν δημοκρατικήν ισονομίαν, μίαν ελευθερίαν φρόνιμον, περιορισμένην από μόνους τους νόμους.
… Ουκ ένι Ιουδαίος, ουδέ Έλλην. Ουκ ένι δούλος, ουδέ ελεύθερος, ουκ ένι άρρεν και θήλυ. Πάντες γαρ υμείς είς εστέ εν Χριστώ Ιησού (Γαλάτ. γ’ 28)..»
Τεράστιο το έργο και η προσφορά του ΑΚ στο γένος με την περίφημη «Ελληνική Βιβλιοθήκη» μετά των παραρτημάτων της (1805-1833). Ο ίδιος με τη γνωστή μετριοφροσύνη που τον διακρίνει, γράφει:
«Τα εις αυτάς συναθροισμένα θεία παραγγέλματα, δεν είναι ιδικά μου, αλλά των αοιδίμων προγόνων. Ουδ΄ άλλο εσυνείσφερα εγώ ο δυστυχέστατος γέρων παρά τον κόπον να τα συναθροίσω και να τα παραστήσω εις το γένος σωματοποιημένα (εις τόμους), με σκοπόν και ελπίδα να ενθουσιάσω τας ψυχάς των»
Πηγές:
Η ομιλία του αρθρογράφου μας κ. Γεωργίου Πούλιου στις 21.03.2004
Α. Κοραή Άπαντα, Ελληνικά Βοηθήματα Σπουδών, Εδόσεις Μπίρης
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους
Η Παράδοση του διαφωτισμού στην Ελλάδα, Παναγιώτη Χιώτη, Εκδόσεις Ενάλιος
***
Ζορμπάς= το ένοπλο μέλος άτακτου στρατού που ακολουθούσε τη ζωή της παρανομίας με αρπαγές, βιασμούς, καταστροφές κλπ