FtS64
Στοιχεία και πληροφορίες από τα γενικά αρχεία του Κράτους
με την φροντίδα του ιστοριοδίφη κ. Γεωργίου Τσίτσα
(Δύο ενδιαφέροντα χειρόγραφα του αγώνα)
14 Σεπτεβρίου 1824
«Προς τον φιλογενέστατον Γενικό έφορον των κατά την Χερσοελλάδα στρατοπέδων
Σάλωνα 18 7)βρίου 1824
Βλέποντες οι αρχηγοί των εις Άμπλιανην στρατοπέδων, ότι οι εις Γραβιάν στρατοπεδευμένοι Τούρκοι έπειτα από την, κατά την 14 του παρελ. Ιουλίου γεγονυίαν μάχην δεν έκαμαν πλέον άλλο κανένα πολεμικόν κίνημα, μολονότι είχον περισσότερα κατά καιρούς αι δυνάμεις των με νέα ηπειρωτικά στρατεύματα μ΄ όλον ότι συχνάκις εφοβέριζαν να δοκιμάσουν και εκ δευτέρου την τύχην των αρμάτων τους, συμβούλιον ποιήσαντες κατά την 14 του τρέχοντος αποφάσισαν να υπάγουν εις το στρατόπεδον Γραβιάς να χτυπήσουν τους Τούρκους κατά τους πρόποδας των πλησιοχώρων λόφων. Εκρίθη λοιπόν συμφέρον να εκτελεσθή η ρηθείσα εκστρατεία παρά των Γεωργίου Δράκου, Γιότη Δαγκλή, Νάκου Πανουργιά, Κωνστ. Καλύβα, ανεψιού του στρατηγού Σκαλτσοδήμα και του Περραιβού, ο δε Σκαλτσοδήμας και Τούσα Ζέρβας εδιωρίσθησαν εις φύλαξιν των στρατοπέδων με το περισσότερον στράτευμα. Οι διορισθέντες λοιπόν διά την εκστρατείαν την ιδίαν ημέραν εκίνησαν και εσυνάχθησαν εις χωρίον Βάργιανην το οποίον απέχει μίαν σχεδόν ώραν του ωθωμανικού στρατοπέδου. Εκεί αποφάσισαν να αναπαυθούν τη νύχτα και κατά τας δύο ώρας πριν φέξη εσκόπευαν να πιάσουν τας δυνατάς τοποθεσίας πλησίον των Τούρκων, ώστε την αυγήν με μικρούς ακροβολισμούς να ερεθίσουν τους Τούρκους, να ορμήσουν κατά την συνήθειά των πολλοί προς ολίγους και ούτως εξαίφνης να συγκροτηθεί η μάχη ισχυροτέρα. Με το να εστάθη όμως η νύξ πολλά βροχερή και σκοτεινή δεν εσυγχώρησε να προλάβουν τας τοποθεσίας πριν φέξη, αλλά κατά την τρίτην ώραν της ημέρας αναχωρήσαντες από το ρηθέν χωρίον υπήγαν και έπιασαν τας αναγκαίας τοποθεσίας ενώ οι Τούρκοι τους έβλεπαν από τας σκηνάς των. Όθεν ο μέν Γ. Δράκος μετά του χιλιάρχου Γκιόκα Χορμοβίτου έπιασαν τον πλησιέστερον προς τους εχθρούς λόφον με εκατόν τριάκοντα στρατιώτας, ο δε Γ. Δαγκλής και Νάκος Πανουργιάς την λεγομένην Σκάλαν με εξήκοντα, τον δε δεύτερον λόφον, όστις ήν πλησίον και επάνωθεν του Δράκου ο Καλύβας και Περραιβός με εκατόν. Τον δε προφήτη Ηλίαν ο στρατηγός Καραϊσκάκης, όστις ενώ έμαθε το τοιούτον κίνημα αμέσως από Σάλωνα έφθασεν εις Βάργιανην το εσπέρας μολονότι ήταν ασθενής.
Ενώ λοιπόν επιάσθησαν αι τοποθεσίαι εξεχώρησαν τεσσαράκοντα Έλληνες οι πλέον ταχύποδες να πλησιάσουν εις τους Τούρκους (και) άρχισαν να τους ακροβολούν προσκαλόντας τους εις μάχην. Οι Τούρκοι μόλον ότι είδον και εγνώρισαν φανερά τα στρατηγήματα των Ελλήνων, ώρμησαν υπέρ τους χιλίους κατ΄αυτών, οίτινες ήσαν όλοι εκλεκτοί και νεοφερμένοι αλβανοί, οι περισσότεροι όμως περικύκλωσαν από το πλάγιον και κάτωθεν μέρος τον καπετάν Δράκον, επειδή η κοιλότης του λόφου, η πυκνότης των δένδρων και πετρών εσυγχώρουν εις αυτούς το ακίνδυνον πλησίασμα, ώστε όπου εκατήντησαν οι πολιορκούμενοι να τους πολεμούν με λίθους, επειδή με τα άρματά τους εκινδύνευεν η κατωφερής και ανώμαλος τοποθεσία. Εις αυτήν την κινδυνώδη περίστασιν ευρισκομένου του Δράκου έδραμον εις βοήθειάν του ο Καλύβας και Βασίλειος του Σκαλτσοδήμα και ο Βασίλειος του Δαγκλή και ούτως η μάχη εσυγκροτείτο πανταχόθεν πεισματώδης, η οποία ήρχισεν κατά την τετάρτην ώραν και τρία τέταρτα της ημέρας διήρκησε δε έως την ογδόην και εν τέταρτον. Υποπτευθέντες όμως οι Έλληνες μη ορμήση και άλλη τούρκικη δύναμη κατ΄ αυτών αποφάσισαν να κερδίσουν την σωτηρίαν και νίκην με την κινδυνώδη κατ΄ εκείνων ορμήν. Όθεν η πρώτη ορμή έγινεν από τους μετά του Δράκου συμμαχομένους συγχρόνως δε απόλους τους άλλους Έλληνας. Πολύ επάσχισαν οι Τούρκοι να εμποδίσουν τη ορμήν τους με τον συχνόν πυροβολισμόν, αλλ΄ εματαιώθη η τόση αντίστασίς των και μετετράπη εις φυγήν ομοίαν με εκείνην της Άμπλιανης και ίσως χειροτέραν, επειδή τους εδίωξαν έως τους εις τας σκηνάς ευρισκομένους Τόυρκους ως θεατάς της φθοράς των ομοπίστων τους χωρίς να τους βοηθήσουν τουλάχιστον με τας συνηθισμένας φωνάς. Αυτή η δευτέρα μάχη αν και πολύ ολιγωτέραν φθοράν προξένησεν εις τους Τούρκους από την πρώτην, όμως εντροπήν και δειλίαν πλειοτέραν. Διότι εν πρώτοις ότι και εις τας σκηνάς των ενικήθησαν, δεύτερον κάθε προσωρινόν σχέδιόν τους κατά των Ελλήνων ανεβλήθη. Εις ταύτην την μάχην εκ μεν των ημετέρων εφονεύθησαν τρεις εξ ών είς ήτον ο ανδρείος χιλίαρχος του Καραϊσκάκη Γκιόκας Χορμοβίτης του οποίου ο θάνατος ελύπησεν άπαντας, επληγώθησαν δε πέντε. Από δε τους Τούρκους σκοτώθηκαν υπέρ τους είκοσι εκτός των πληγωμένων.
Οι εν τη παρούση περιγραφή της μάχης ονομασθέντες ταπεινοί πατριώτες
Ο ιστορικός Σπ. Τρικούπης στην ιστορία του αναφέρει, ότι τους επιτεθέντας απάλλαξε από μεγάλο κίνδυνο ο Βασίλης Δαγκλής που σκότωσε τον αρχηγό των Τούρκων και ότι σκοτώθηκαν στη μάχη πέντε Έλληνες, μεταξύ των οποίων ο γενναίος Χορμοβίτης, ο θάνατος του οποίου κατελύπησε τους Έλληνες, τραυματιστήκανε δε επτά. Οπωσδήποτε, η μάχη αυτή επέφερε αγαθά για τους Έλληνες αποτελέσματα, γιατί στις 30 Σεπτεμβρίου 1824 το εχθρικό στρατόπεδο βλέποντας τις εχθρικές εξορμήσεις των Ελλήνων, μετατοπίστηκε στις Θερμοπύλες και από κει διαλύθηκε.