FtS54

υπό Βενιαμίν Φούρλα
Φοιτητή της Κλασικής Αρχαιολογίας
και αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Muenster

1. Εισαγωγή
Ο Λεωνίδας, το «λιοντάρι της Σπάρτης», είναι για όλους μας ένας όρος. Το πρόσωπό του είναι αναπόσπαστο μέρος της μάχης των Θερμοπυλών και του μύθου της. Με το όνομά του δεν παράγονται μόνον τεθωρακισμένα οχήματα ελληνικής κατασκευής, αλλά επίσης και πραλίνες που διατίθενται1 σε 1700 καταστήματα 21 χωρών του κόσμου. Το ότι ένα προϊόν που ως προς το περιεχόμενο ουδεμία σχέση έχει με τον Λεωνίδα, και ως τόσο το στολίζει με το όνομά του, πείθει για τη μεγάλη δημοτικότητα αυτού του μύθου.
Τη μάχη των Θερμοπυλών τη συσχετίζουμε με την ηρωική συμπεριφορά και τη σπαρτιατική πειθαρχία. Ο μύθος ηρωισμού της μάχης είναι ακόμα πάντοτε και σήμερα τόσο ελκυστικός, που μπορεί κανείς μ΄αυτόν να πουλάει ένα προϊόν. Βεβαιότατα ο μύθος της μάχης των Θερμοπυλών περιλαμβάνει σε μεγάλη έκταση την εικόνα που έχουμε για τα γεγονότα, έτσι ώστε να γίνεται δύσκολη η ανασύσταση από αυτόν της ιστορικής πραγματικότητας.
Σκοπός αυτής της εργασίας θα είναι να διαχωριστεί ο μύθος από τα ιστορικά γεγονότα και έτσι να παρουσιασθεί το βάθος της μάχης των Θερμοπυλών. Γι΄αυτό θα αντιμετωπισθεί ακολούθως και κατά πρώτον η μάχη με την ιστόρηση των γεγονότων. Στη συνέχεια θα πρέπει να φανούν οι πολιτικές επενέργειες. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας θα μπούμε στο μύθο, τη σημασία του για τη Σπάρτη και τις παραδόσεις της.
Στα στενά πλαίσια αυτής της εργασίας δεν είναι δυνατή η προσέγγιση του θέματος με στόχο την άντληση συμπερασμάτων. Πολύ περισσότερο θα πρέπει να θεωρηθεί ο μύθος όπου κυριαρχεί η συνειδητότητα, από μία άλλη προοπτική.

2. Η στρατηγική της ελληνικής συμμαχίας
Το πέρασμα των Θερμοπυλών καταλαμβάνει στον αμυντικό σχεδιασμό της ελληνικής συμμαχίας κατά της περσικής εισβολής μία θέση κλειδί. Το στενό αποτελεί τη μοναδική λεπτή σύνδεση μεταξύ της βόρειας και της κεντρικής Ελλάδας. Ο στρατός του Ξέρξη θα πρέπει να περάσει αυτό το δρόμο. Οι Έλληνες μπορούν εκτός αυτού να εξισορροπήσουν την αριθμητική τους υστέρηση έναντι των Περσών μέσω της προνομιακής γεωγραφίας. Στο πέρασμα, που στην αρχαιότητα ήταν μόνον 15 μέτρα πλατύ, δεν μπορεί ο περσικός στρατός να αξιοποιήσει την μαζική του υπεροχή. Για την ελληνική συμμαχία, στη διάθεση των οποίων τίθενται πολύ λιγότερα μέσα, σε σχέση με αυτά που διατίθενται στον μεγάλο πέρση Βασιληά, η κατάληψη του περάσματος είναι με εξαιρετική σημασία. Αποτελεί τη μοναδική σε σημασία θέση άμυνας βορείως του Ισθμού της Κορίνθου.
Ένα σώμα από περίπου 7000 οπλίτες υπό τη διοίκηση του σπαρτιάτη Βασιληά Λεωνίδα καταλαμβάνει το πέρασμα των Θερμοπυλών. Αποτελείται από 300 Σπαρτιάτες, 4000 Πελοποννησίους, 700 Θεσπιείς, 400 Θηβαίους καθώς και 1000 Φωκείς και μία στρατολόγηση ευπόρων Λοκρών2. Στόλος της Ελληνικής συμμαχίας, που ελέγχει στο ακρωτήριο Αρτεμίσιον βορείως της Εύβοιας την είσοδο μέσω του Μαλιακού κόλπου προς τη Χαλκίδα, οφείλει να συναντήσει ταυτοχρόνως τον περσικό στόλο.
Ο περσικός στρατός ξηράς εξαρτάται από τη δυναμικότητα του φορτίου του περσικού στόλου. Χωρίς αυτή την υποστήριξη ( τροφοεφόδια) δεν μπορεί να συνεχίσει να λειτουργεί ο περσικός στρατός. Η ελληνική στρατηγική προβλέπει την αποδυνάμωση του περσικού ναυτικού κι΄ έτσι να υποχρεώσει3 σε οπισθοχώρηση το στρατό του Ξέρξη.
Οι θέσεις του στρατού και του ναυτικού των Ελλήνων αλληλοκαλύπτονται. Ο στρατός ξηράς διασφαλίζει το δρόμο επιστροφής του ναυτικού μέσα από τον πορθμό του Ευρίπου στη Χαλκίδα. Αυτό το θαλάσσιο στενό από μόλις 15 μέτρα πλάτος θα μπορούσε εύκολα να αποκλεισθεί από τον περσικό στρατό. Έτσι θα μπορούσε να αποκλεισθούν τα ελληνικά πλοία στον ευβοϊκό κόλπο. Το ναυτικό αποτρέπει μία περικύκλωση του στενού των Θερμοπυλών από την πλευρά της θάλασσας ενώ εμποδίζει τους περσικούς σχηματισμούς να εισέλθουν στο Μαλιακό κόλπο. Σε αντίθεση προς την αρχική διάταξη αμύνης των Ελλήνων στο πεδίο, εμφανίζεται η θέση Θερμοπύλες / Αρτεμίσιον δυσανάλογα ευμενής. Ο περσικός στρατός δεν έχει άλλη εναλλακτική από τη διαδρομή μέσα από το πέρασμα. Επίσης ο κίνδυνος περικύκλωσης αυτής της διπλής θέσης, όπως αυτό θα ήταν εύκολο στο πεδίο, υφίσταται εδώ λιγώτερο4.

2.1. Η διεξαγωγή της μάχης
Η μάχη των Θερμοπυλών ευρίσκεται σε άμεση συσχέτιση με τις αψιμαχίες στη θάλασσα στην περιοχή του ακρωτηρίου Αρτεμίσιον. Από λόγους χώρου αυτή η εργασία ασχολείται μόνον με τη χερσαία μάχη.
Η περσική προέλαση προσκρούει για πρώτη φορά σε αντίσταση στις Θερμοπύλες τον Αύγουστο του 480 π.Χ. Ο Ξέρξης περιμένει τέσσερις ημέρες, πριν διατάξει επίθεση κατά του Ελληνικού στρατού. Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι Πέρσες δεν μπορούν να αξιοποιήσουν κατάλληλα την αριθμητική υπεροχή5 των στο στενό του περάσματος. Επίσης οι Έλληνες οπλίτες είναι καλύτερα εξοπλισμένοι. Με τη βαριά πανοπλία τους και τα μακριά δόρατα (0,5 μέτρα μακρύτερα αυτών των Περσών) μπορούν να αναπτύξουν με τον καλύτερο τρόπο τη συνηθισμένη τακτική των της φάλαγγας. Έτσι πέτυχαν οι Έλληνες επί δύο ημέρες να αναχαιτίσουν αποτελεσματικά τις επιθέσεις.
Τη νύχτα από τη δεύτερη προς την τρίτη ημέρα η θέση των Θερμοπυλών κυκλώθηκε από τους Πέρσες. Ο Έλληνας, γνώστης της περιοχής, Εφιάλτης6, οδήγησε 10.000 ισχυρούς σωματοφύλακες του Ξέρξη μέσα από ένα ορεινό μονοπάτι στα νότα των Ελλήνων. Ένα σώμα από 1.000 οπλίτες της συμμαχίας, που έπρεπε να κλείσει το μονοπάτι Ανωπαία, αιφνιδιάστηκε από τους Πέρσες και οπισθοχώρησε7. Ενωρίς το πρωί της τρίτης ημέρας πληροφορείται ο Λεωνίδας από λιποτάκτες και κατασκόπους για τους Πέρσες που πλησίαζαν. Για τον Ελληνικό στρατό η θέση των Θερμοπυλών δεν μπορούσε πλέον να κρατηθεί.
Ο Λεωνίδας τώρα πρέπει γρήγορα να αντιδράσει στον απειλούμενο εγκλωβισμό του στρατεύματός του. Μετά από ένα πολεμικό συμβούλιο ο στρατός διαχωρίζεται. Το μεγαλύτερο μέρος του στρατεύματος εγκαταλείπει τη θέση, ενώ ο Λεωνίδας με τους 300 Σπαρτιάτες, καθώς και τους Θεσπιείς και Θηβαίους, μένουν στη θέση τους8.
Στη διάρκεια της ημέρας ο Λεωνίδας με τους Σπαρτιάτες του και τη δύναμη των Θεσπιέων συνωθούνται στο λόφο και εξολοθρεύονται πλήρως. Οι Θηβαίοι, που ήσαν φιλικοί έναντι των Περσών, παραδόθηκαν την τελευταία στιγμή στους Πέρσες9.

2.2. Τα κίνητρα του Λεωνίδα
Τα κίνητρα του Λεωνίδα, σ΄αυτή την στρατιωτικά αδιέξοδη κατάσταση να μείνει στη θέση του, συζητήθηκαν ποικιλοτρόπως. Αυτό που εδώ κατά τι θα προστεθεί, δεν φέρνει τίποτα το καινούργιο. Ήδη ο Ηρόδοτος δεν είναι κατ΄ουδένα τρόπο σίγουρος, για πιο λόγο ο Λεωνίδας αποφάσισε να παραμείνει στη θέση του και να οδηγηθεί σε βέβαιο θάνατο. Κατά πρώτον πιστεύει, ότι ο Λεωνίδας δεν ήθελε να εγκαταλείψει τη θέση του εξ αιτίας του δικού του κώδικα τιμής, από την άλλη πλευρά παρέμεινε10 στη θέση εξ αιτίας σχετικού χρησμού του Μαντείου από την Πυθία. Ο χρησμός ορίζει, ή η Σπάρτη θα κυριευθεί από τους Πέρσες ή ένας από τους Σπαρτιάτες Βασιλείς θα φονευθεί. Ο Ηρόδοτος τονίζει κατηγορηματικά, ότι ο Λεωνίδας σεβάσθηκε αυτό το χρησμό και απομάκρυνε τους συμμάχους συντρόφους του, για να περιέλθει το σύνολο της δόξας στους Σπαρτιάτες. Και τα δύο κίνητρα δεν είναι εύλογα. Ο κώδικας ηθικής των Σπαρτιατών δεν προέβλεπε, να υπεραμυνθεί κανείς μιας θέσης που δεν μπορεί να κρατηθεί, με τη ζωή του. Λίγο πριν από τα γεγονότα στις Θερμοπύλες, οπισθοχώρησε από λόγους τακτικής ένας σπαρτιατικός στρατός από το πεδίο της μάχης. Επίσης ο στρατηγός Παυσανίας πραγματοποιεί στις Πλαταιές μία οπισθοχώρηση τακτικής. Ο σπαρτιατικός όρος τιμής φαίνεται λοιπόν να μην είναι αρκετός σαν δικαιολογία για την απόφαση του Λεωνίδα.
Ομοίως φαίνεται με το χρησμό του Μαντείου. Αυτός ορίζει μόνον, ότι ένα σπαρτιάτης βασιληάς έπρεπε να θυσιασθεί για τη σωτηρία της Σπάρτης11. Οι 700 οπλίτες από τις Θεσπιές δεν είχαν κανένα λόγο να εγκλωβιστούν με το Λεωνίδα και τη σωματοφυλακή του, καθ΄όσον όλοι οι άλλοι Έλληνες αποχώρησαν. Επίσης το κίνητρο της απόκτησης δόξας για το μοναδικό πρόσωπο και τη Σπάρτη δεν εξηγεί την παραμονή των Θεσπιέων και Θηβαίων οπλιτών. Εκτός του ότι δεν μπορέσαμε να προσδιορίσουμε τα κίνητρα που έκαναν το Λεωνίδα να παραμείνει στη θέση του, στο πέρασμα, δεν μας βοηθάει εδώ ακόμη και ο Ηρόδοτος περισσότερο.
Η απόφαση του Λεωνίδα να κρατήσει το πέρασμα, θα έπρεπε κατά το μέγιστο μέρος να επηρεάστηκε από στρατιωτικούς συλλογισμούς. Ως σπαρτιάτης Βασιληάς ανήκει στην κορυφή της ελίτ στρατιωτικής διοίκησης της Ελλάδας. Είναι απίθανο ότι αυτός μαζί με τους 300 καλύτερους άνδρες του θυσιάσθηκαν χωρίς κάποιον συγκεκριμένο στρατιωτικό σκοπό. Μία τακτική οπισθοχώρηση θα ήταν η μοναδική αξιοπρεπής συνέπεια και δεν θα έρχονταν σε αντίθεση με τον σπαρτιατικό κώδικα τιμής. Ο Grant νομίζει «…ο σπαρτιατικός στρατιωτικός κώδικας […] δεν επιτάσσει σ΄ ένα διοικητή να κρατήσει τη θέση του εάν στρατηγικά διαμορφώνεται μία εξολόθρευση»12. Αυτό το δικαιολογούν τακτικές υποχωρήσεις σπαρτιατών στρατηγών από το πεδίο της μάχης και ένα χρόνο αργότερα στις Πλαταιές. Ο Λεωνίδας θα είχε λοιπόν τιμηθεί μπορώντας να οπισθοχωρήσει. Βεβαίως μία τακτική οπισθοχώρησης χρειαζόταν μία διασφάλιση, γιατί άλλως οι αποχωρούντες Έλληνες θα μπορούσε να ενοχληθούν από τους ελαφρά οπλισμένους και το ιππικό των Περσών. Ο Simpson γράφει γι΄ αυτό εδώ: «…η δύναμη όφειλε να διαχωριστεί, αφήνοντας μία οπισθοφυλακή, της οποίας καθήκον ήταν να καθυστερεί τον κύριο περσικό στρατό για αρκετή ώρα ώστε να επιτραπεί στην πλειονότητα των Ελλήνων να πραγματοποιήσουν μία τακτική οπισθοχώρηση»13.
Αυτή η στρατιωτική παραλλαγή εξήγησης φαίνεται να είναι η πλέον αξιόπιστη. Εξηγεί επίσης την παραμονή των Θεσπιέων και Θηβαίων οπλιτών. Αυτοί, σε αντίθεση προς τους Πελοποννησίους, κατ΄ελάχιστον θα ήθελαν να χάσουν, επειδή ο τόπος της δικής τους πατρίδας θα καταλαμβανόταν από τους Πέρσες σαν άμεση συνέπεια της ήττας.

2.3. Οι συνέπειες της μάχης
Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί για την ελληνική συμμαχία μία καταστροφική ήττα. Παρά τις μεγάλες ζημίες που οι Έλληνες επέφεραν στους Πέρσες, αυτοί πέτυχαν το στρατιωτικό τους στόχο. Η πρόσβαση προς την κεντρική Ελλάδα είναι πλέον ανοιχτή. Η θέση του ελληνικού στόλου στο Αρτεμίσιον δεν μπορεί πλέον να κρατηθεί, επειδή τώρα ο περσικός στρατός απειλεί τη δρόμο επιστροφής μέσω του Ευρίπου. Για κάποια άμυνα χερσαία βόρεια του Ισθμού της Κορίνθου δεν μπορεί ούτε σκέψη να γίνεται. Θήβα και Δελφοί παραδίδονται στον μεγάλο Βασιληά. Η Αθήνα, που εκκενώθηκε από τον πληθυσμό της ενωρίτερα προς Σαλαμίνα και Πελοπόννησο, εμποδίζει τους Πέρσες. Σαν άμεση συνέπεια της «καταστροφής» στο πέρασμα των Θερμοπυλών είναι όλη η ηπειρωτική Ελλάδα (εκτός της Πελοποννήσου) να κυριευθεί από τον Ξέρξη.
Αυτές οι καταστροφικές συνέπειες για την Ελλάδα έρχονται σε αντίθεση προς τη μοντέρνα εικόνα της μάχης. Ο Schiller (1759-1805) θεωρεί την επιτύμβια επιγραφή για τους νεκρούς των Θερμοπυλών ως «την καλύτερη του είδους και το πλέον εξέχον μνημείο πολιτικής αρετής»14. Γι΄ αυτόν είναι αυτονόητο, τους σπαρτιάτες που έπεσαν στις Θερμοπύλες, να τους δούμε σαν ήρωες. Επίσης θαυμάζει ο Schiller μόνον τις επιτυχίες των σπαρτιατών, αν και αυτές αποτελούν μία αριθμητικά μικρή συμμετοχή στο ελληνικό σώμα. Στο Schiller –και επίσης στη γενική συνείδηση- η μάχη στις Θερμοπύλες είναι ένα συνώνυμο ηρωισμού και ένα σύμβολο σπαρτιατικής αρετής. Αυτός ο “μύθος ηρώων” περιορίζεται στους 300 Σπαρτιάτες και στο βασιληά τους Λεωνίδα. Πώς εξηγείται η προτυποποίηση των σπαρτιατών που έπεσαν στις Θερμοπύλες;

3. Οι συνέπειες της ήττας για τη Σπάρτη
Η Σπάρτη έχει στην απόκρουση της περσικής εισβολής το ανώτατο στρατιωτικό πρόσταγμα. Ο ρόλος της Σπάρτης σαν στρατιωτικής ηγετικής δύναμης των Ελλήνων αναγνωρίζεται15 από τις άλλες πόλεις της ελληνικής συμμαχίας περίπου αναντίρρητα. Γι΄αυτό είναι υπεύθυνη για τη διοίκηση στον πελοποννησιακό συνασπισμό με τη φήμη του ακατανίκητου. Η ήττα στις Θερμοπύλες και ο αποφασιστικής σημασίας για τον πόλεμο αθηναϊκός στόλος, έρχονται σε αντίθεση προς την σπαρτιατική αξίωση ηγεσίας. Κατά ένα μεγάλο μέρος δικαιολογεί το γόητρο της Σπάρτης την πρωτοκαθεδρία της στην Ελλάδα.
Γι΄ αυτό το λόγο οι πεσόντες στις Θερμοπύλες ηροτυποποιούνται και η ήττα για πολιτικούς λόγους εκ των υστέρων ερμηνεύεται σε νίκη.
Ο Guenther B. Philipp γράφει: «Η προϋπόθεση για την ενδοξοποίηση της μάχης των Θερμοπυλών […] είναι η μεταγενέστερα πράγματι κατακτηθείσα […] πανελλήνια νίκη κατά των Περσών»16. Μετά τη νίκη κατά των Περσών στη Σαλαμίνα (480 π.Χ.) και στις Πλαταιές (479 π.Χ.) η μάχη στις Θερμοπύλες παίρνει μία εντελώς διαφορετική διάσταση. Η Σπάρτη θα είχε ένα μεγάλο ενδιαφέρον για έναν θετικό τρόπο παρουσίασης, επειδή η ήττα στις Θερμοπύλες σήμαινε μία ευαίσθητη απώλεια γοήτρου.
Η Αθήνα μέσα από τις προσφορές της στον πόλεμο κατά των Περσών αποκόμισε την εικόνα μιας «μεγάλης δύναμης» και είναι έναντι της Σπάρτης τουλάχιστον ισάξια. Τη νίκη στη Σαλαμίνα που έκρινε τον πόλεμο μπορεί μόνη της η Αθήνα να αξιώσει για τον εαυτό της. Η αποτελεσματική έκβαση της χερσαίας μάχης των Πλαταιών πιστώνεται μεν στη Σπάρτη, αλλά στέκεται στη σκιά της καταστροφικής ήττας των Θερμοπυλών. Η Σπάρτη έχει λοιπόν ένα επείγον κίνητρο, να εξιδανικεύσει αυτή την ήττα για να διατηρήσει το γόητρο, που ανταποκρίνεται στον ηγετικό ρόλο της Σπάρτης.
Στην μεθερμηνευόμενη παραλλαγή της ήττας οι πεσόντες των Θερμοπυλών είναι ένα απαστράπτον πρότυπο σπαρτιατικής αρετής και του σπαρτιατικού ιδεώδους. « Την ιδέα ενσαρκώνει ο Λεωνίδας, ο βασικός χαρακτήρας του σπαρτιάτη πολεμιστή, που αφιερώνει τη ζωή του στην πατρίδα..»17. Ανακύπτει ο μύθος των Θερμοπυλών, ο οποίος παρουσιάζει την ήττα σαν προϋπόθεση για τη μεταγενέστερη πανελλήνια νίκη και τον τύπο του ήρωα πολεμιστή συνδεμένου με όλους τους Σπαρτιάτες. Το σύστημα της Σπάρτης, όπου αναδεικνύονται τέτοιοι ενάρετοι πολεμιστές, προπαγανδίζεται σαν ιδανικό, και οι Θερμοπύλες σαν ήττα που αντισταθμίζει18 τις αθηναϊκές νίκες στον Μαραθώνα (490 π.Χ.) και Σαλαμίνα.

3.1. Η μύθος της μάχης από τον Ηρόδοτο
Για το είδος και τον τρόπο με τον οποίο η Σπάρτη κατάφερε να διαδώσει το μύθο, δεν μπορεί κανείς να πει πολλά. Η κύρια πηγή μας είναι ο Ηρόδοτος. Στην «Ιστορία» του καθίσταται σ΄ εμάς προσεγγίσιμος ο μύθος. Όλοι οι μεταγενέστεροι συγγραφείς στηρίζονται στην εργασία του για τις Θερμοπύλες. Γι΄ αυτό το λόγο ασχολείται αυτή η εργασία για το μύθο με βάση τον Ηρόδοτο.
Την εκδοχή των γεγονότων στις Θερμοπύλες που διευρύνει ο Ηρόδοτος, θα πρέπει να τη δει κανείς κατ΄ εξοχήν κριτικά. Από τη μία πλευρά στηρίζεται σε σπαρτιατικές πηγές και από την άλλη γράφει το έργο του 30 χρόνια μετά τη μάχη. «Σ΄ αυτή τη χρονική περίοδο οι ηρωικές παρουσιάσεις των Σπαρτιατών ήταν κατά το μάλλον ένα μέρος των τοπικών παραδόσεων, που ενσωμάτωσε ο Ηρόδοτος στο έργο του από τις προφορικές πηγές του».19
Για τον Λεωνίδα αναγέρθηκε ένα μνημείο μετά την επιστροφή των οστών του στο 440 πΧ. Εκεί προς τιμήν του διεξάγονται αθλητικοί αγώνες στους οποίους επιτρέπεται να συμμετέχουν μόνον Σπαρτιάτες.20 Αυτό δείχνει τι είδους προτυποποίηση του Λεωνίδα είχε η Σπάρτη. «Έτσι εισήλθε στο μύθο το ανδραγάθημα του Λεωνίδα και των Σπαρτιατών του ήδη στην εποχή του Ηροδότου».21 Ο Λεωνίδας μετά τη νίκη του κατά των Περσών έγινε ήρωας ισάξιος προς έναν ημίθεο. Ο Ηρόδοτος, λοιπόν, βρίσκει μία σημασία διαμορφωμένη από το μύθο για το ανάστημα του Λεωνίδα και την αποδίδει. Οι παρουσιάσεις του Ηροδότου ανταποκρίνονται έτσι, κατά το μεγαλύτερο μέρος σε έναν εξιδανικευμένο σπαρτιατικό αυτοπροσδιορισμό.
Το είδος παρουσίασης του Λεωνίδα και των σπαρτιατών στο έργο του Ηροδότου είναι πολύ θετικό. Ο σπαρτιάτης Βασιληάς πολεμάει αποτελεσματικά κατά της περσικής υπεροχής, αλλά περικυκλώνεται εξ αιτίας της προδοσίας του Εφιάλτη. Μόνον η αποτρόπαια προδοσία ενός Έλληνα και η αναποτελεσματικότητα της φωκικής δύναμης ορίζουν την ήττα. Εδώ δεν χρεώνεται με καμία ευθύνη ο Λεωνίδας ο ίδιος. Αποφασίζει πολύ περισσότερο από ηθικούς λόγους να παραμείνει στο πέρασμα, επειδή «δεν αρμόζει σ΄ αυτόν και τους παρόντες σπαρτιάτες να εγκαταλείψουν τη θέση, για την υπεράσπιση της οποίας είχαν πράγματι αποσταλεί».22 Μία τέτοια συμπεριφορά καλύπτεται από το σπαρτιατικό σύστημα αξιών. Αυτό απαγορεύει πάνω απ΄ όλα τη δειλία μπροστά στον εχθρό και αξιώνει υπακοή μέχρι και θανάτου. Ο ένδοξος θάνατος στη μάχη ισχύει ομοίως ως κορυφαία τιμή. Ο Λεωνίδας και η σωματοφυλακή του είναι λοιπόν για τον Ηρόδοτο ένα αστραφτερό πρότυπο χρηστοήθειας.
Η συμπεριφορά των Σπαρτιατών ευρίσκεται σε αντίθεση προς τη δύναμη των Θηβών. Αυτοί παραδίδονται στη διάρκεια της μάχης και στη συνέχεια στιγματίζονται από τον Ξέρξη, δηλ. υποβαθμίζονται στην έσχατη μορφή σκλάβων. Οι συνέπειες μιας τέτοιας απρεπούς δειλίας έρχονται εδώ σε αντίθεση προς τον ηρωικό θάνατο στη μάχη. Οι αρετές των Σπαρτιατών προβάλλονται ακόμη περισσότερο.
Ο χρησμός της Πυθείας23, που αναλογίσθηκε ο Λεωνίδας, βοηθάει τον Ηρόδοτο, να παρουσιάσει θετικά το πρόσωπο του Λεωνίδα. Με το χρησμό νομιμοποιείται ο θάνατος του Λεωνίδα μέσα από θεϊκή μοίρα. Θυσιάζεται για να σώσει την πατρίδα του και να περιφρουρήσει έτσι τη Σπάρτη από μία περσική κατοχή που είχε προφητεύσει το Μαντείο. Η μοίρα της Σπάρτης, του ισχυρότερου κράτους της Ελλάδας, είναι ίσης σημασίας προς το πεπρωμένο της Ελλάδας. Η ήττα στις Θερμοπύλες πρέπει να εννοηθεί σαν μέρος ενός θεϊκού σχεδίου για να σωθεί η Σπάρτη και ολόκληρη η Ελλάδα. Το μαντείο κάνει το θάνατο του Λεωνίδα προϋπόθεση για τη μεταγενέστερη νίκη των Ελλήνων. Έτσι γίνεται ο σπαρτιάτης Βασιληάς ένα υπόδειγμα πατριώτη και ένας μάρτυρας του πανελλήνιου αγώνα για την ελευθερία. Ο ρόλος της Σπάρτης ως ηγέτιδας δύναμης στον ευρύτερο ελληνικό χώρο μ΄ αυτό δικαιώνεται, από μόνη της η αποφασιστική για τον πόλεμο μάχη (αν και ήττα) είναι η συνεισφορά της.
Το κορυφαίο σημείο της αναφοράς του Ηροδότου για τις Θερμοπύλες είναι η επιγραφή του Συμωνίδη από την Κίο.24 Συμβάλλει κατά πολύ περισσότερο μέτρο στην ηρωτυποποίηση των πεσόντων σπαρτιατών, απ΄ ότι ο χρησμός του Μαντείου. Το περίφημο επίγραμμα, που συντάχθηκε ήδη από τα χρόνια που ζούσε ο γνωστός ποιητής Συμωνίδης, προέκυψε σίγουρα με σπαρτιατική πρωτοβουλία:

«Σ΄αυτό εδώ το μέρος τριακόσιοι άνδρες από την Πελοπόννησο πολέμησαν κάποτε δεκάδες χιλιάδες [..]
Ξένε πληροφόρησε τους Λακεδαιμόνιους: Σ΄αυτή τη θέση βρισκόμαστε θαμμένοι, πιστοί στις εντολές που μας έδωσαν»
“Fremdling, melde daheim Lakedaimons Bürgern: Zur Stelle liegen wir, ihrem Befehl, den sie uns gaben, getreu”.

Αξίζει να παρατηρηθεί, ότι μόνον οι 4000 Πελοποννήσιοι και οι τριακόσιοι σπαρτιάτες αναφέρονται στην επιγραφή. Μόνον οι νεκροί σπαρτιάτες και οι άμεσοι σύμμαχοί τους από την πελοποννησιακή δύναμη μνημονεύονται εδώ. Για τον λοιπούς πεσόντες, προ πάντων για τους 700 Θεσπιείς οπλίτες, ο μύθος προφανώς δεν έχει καμία θέση. Αναφέρονται μόνον οι Λακεδαιμόνιοι. Μέσα από τον υψηλό δείκτη γνωστοποίησης αυτής της μνημόσυνης επιγραφής περιορίζεται ο μύθος μόνον στους σπαρτιάτες.
Αυτή η ρήση που έγινε περίφημη παρουσιάζει την εκπλήρωση των υποχρεώσεων ως αυτονόητη και μέχρι θανάτου για τους Σπαρτιάτες. Το επίγραμμα και η μεταγενέστερη παρουσίασή του καθιστούν το κίνητρο εκπλήρωσης της υποχρέωσης υπεύθυνο για την απόφαση του Λεωνίδα, να επιζητήσει το θάνατο. Η αναφερόμενη τυφλή υπακοή στο διάλογο του Δημέρατου25 συμφωνεί ως προς το περιεχόμενο με τη μαρτυρία του επιγράμματος.
Η επιγραφή του Συμωνίδη είναι η φέρουσα κολώνα του μύθου. Το ήδη περίφημο επίγραμμα στην αρχαιότητα επικυρώνει την ήττα ως “κανονική”, επειδή οι σπαρτιάτες ενεργούσαν με πίστη στο ιδανικό της απόλυτης πειθαρχίας: “…πιστοί στις εντολές που αυτοί μας έδωσαν”.26
Με το επίγραμμα του Συμωνίδη πληρούται η θετική παρουσίαση των Σπαρτιατών. Οι πεσόντες σκοτώθηκαν για τα σπαρτιατικά ιδανικά των, που ήταν σε εκτίμηση στην αρχαία Ελλάδα και εκτός Σπάρτης. Μ΄αυτό ο Λεωνίδας και 300 Σπαρτιάτες του έγιναν οριστικά πανελλήνιοι ήρωες.
Το επίγραμμα περιλαμβάνει το απόσταγμα του ηρωικού μύθου των Θερμοπυλών. Μέσα στην ασχημία και συντομία του συνέβαλε πολύ στην ελκυστικότητα του μύθου.

3.2. Η παράδοση για το μύθο
Στο πρώτο ήμισυ του 5ου αιώνα συνεχίζει να πέφτει η δύναμη της Σπάρτης. Ο αριθμός των κανονικών πολιτών υποχωρεί και η Αθήνα παίρνει από τη Σπάρτη τον ηγετικό ρόλο στην Ελλάδα. Σ΄αυτή την περίοδο προκύπτει ο μύθος της Σπάρτης που επισκιάζει την πτώση, ήδη στον 5ο αιώνα. Ο μύθος των Θερμοπυλών είναι το απαστράπτον κορυφαίο σημείο αυτού του θρύλου. Η παρερμηνεία της ήττας ξεκίνησε ήδη στην εποχή του περσικού πολέμου. Ένα τμήμα από το εγκώμιο του Συμωνίδη περιλαμβάνεται, για να εγκωμιασθεί ο τιμητικός θάνατος των πεσόντων: “Ο χαμός τους είναι γεμάτος δόξα, όμορφο το πεπρωμένο τους, βωμός ο τάφος, μνημείο στη θέση των αιτιάσεων και εγκώμιο το πένθος.”27
Πρώτος ο Ηρόδοτος συλλαμβάνει και διευρύνει το θρύλο. Ο ίδιος απολαμβάνει ήδη στα χρόνια που ζούσε ενός υψηλού βαθμού αναγνώρισης. Ως “πατήρ της Ιστορίας” έχει με τις μαρτυρίες του για τις επόμενες γενιές μία πολύ μεγάλη αυθεντικότητα. Το έργο του είναι έτσι το σπουδαιότερο μέσο για τον σπαρτιατικό θρύλο. Με τον Ηρόδοτο καταγράφεται ανεξίτηλα ο θρύλος των Θερμοπυλών. Όλοι οι συγγραφείς που έγραψαν για τις Θερμοπύλες, στηρίζονται στον Ηρόδοτο και κατά το μεγαλύτερο μέρος υιοθετούν την εκδοχή του.
Ήδη στον 5ο αιώνα η μάχη των Θερμοπυλών είναι συνώνυμο του ηρωισμού. Ο Αριστοφάνης αναφέρει το 411 πΧ στην “Λυσιστράτη” του τα ανδραγαθήματα των Αθηναίων και των Σπαρτιατών στο Αρτεμίσιο και τις Θερμοπύλες.28 Έτσι οι 300 Σπαρτιάτες σε λιγότερο από 70 χρόνια μετά τη μάχη και μόνον στην Αθήνα θεωρούνται ηρωικές μορφές γενικής αποδοχής.
Ο Διόδωρος και ο Κικέρων διευρύνουν στα έργα τους το μύθο στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο Πλούταρχος καθιστά δημοφιλή το θρύλο των Θερμοπυλών στην εποχή του Καίσαρα.
Λόγω της συχνής υιοθέτησης της μυθικής εκδοχής των Θερμοπυλών από αξιόλογους ιστοριογράφους, μετατρέπεται ο θρύλος σε ιστορική “πραγματικότητα”. Νεώτεροι συγγραφείς στηρίζονται πάνω σ΄αυτή την παράδοση και τιμούν τη Σπάρτη σαν το κράτος που ανέδειξε τους ήρωες των Θερμοπυλών. Με τη μετάφραση από το Schiller του επιταφίου του Συμωνίδη διευρύνεται στο γερμανόφωνο χώρο το «απόσταγμα» του μύθου. Η μάχη των Θερμοπυλών καθορίστηκε σαν σύμβολο ηρωισμού, αφότου ίσχυσε γενικά και σαν τέτοιο επί παραδείγματι από τη εθνικοσοσιαλιστική προπαγάνδα. Ακόμη ο Heinrich Boell (1917-1985) ονόμασε μία από τις νουβέλες του “Wanderer, kommst du nach Spa..”. Χρησιμοποιεί αυτό το σύμβολο για ηρωισμό βεβαίως υπό αρνητική έννοια, για να επισύρει την προσοχή πάνω στον τρόμο του πολέμου. Η μετάφραση του Επιταφίου από τον Schiller είναι επίσης ακόμη σήμερα τόσο δημοφιλής, ώστε πρόσφατα ο κυπριακός οργανισμός τουρισμού ξεκινούσε μ΄ αυτόν μία αγγελία.29
Στον ελληνόγλωσσο χώρο ο θρύλος των Θερμοπυλών άφησε ακόμη πιο ισχυρά ίχνη. Στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο (1821-1829) συχνά αποτέλεσε αντικείμενο επεξεργασίας. Ο Λεωνίδας χρησιμεύει για παράδειγμα στα λαϊκά τραγούδια σαν εθνικό πρότυπο του αγώνα κατά των Τούρκων.30
Ακόμη και στον Ελληνισμό της σήμερον ο θρύλος έχει την σθεναρή του θέση. Έτσι η σημασία του ονόματος «Εφιάλτης» δεν διατήρησε μόνον αμετάβλητη την γραπτή εικόνα, αλλ΄ επίσης τίποτα δεν λιγόστεψε από την αρχική έννοια. Όταν ένας Έλληνας χρησιμοποιεί σήμερα τη λέξη «Εφιάλτης» και τον επιθετικό της προσδιορισμό «εφιαλτικός», εννοεί κατά περίπτωση τίποτ΄ άλλο από ένα όνειρο τρόμου ή προδότη, κάτι προδοτικό.31 Έτσι συνεχίζεται η αρχαία παράδοση σε καθημερινή χρήση μέχρι το άμεσο παρόν.

4. Συμπέρασμα
Μέχρι σήμερα έχει μεταλαμπαδευτεί μία περίπου αμετάβλητη εξιδανικευμένη σπαρτιατική αυτοπαρουσίαση του θρύλου για τη μάχη των Θερμοπυλών. Μ΄αυτό αποδίδονται προ πάντων ο τύπος του ήρωα και οι αξίες, που μέσα από το θρύλο των σπαρτιατών μεταδόθηκαν. Απονέμουν στο θρύλο μία διαχρονική ελκυστικότητα. Τα ιδανικά που προκύπτουν μέσα από το θρύλο, έχουν τόσο στην αρχαιότητα, όσο επίσης και σήμερα ένα παράδειγμα προτύπου. Αυτά τα ιδανικά συνοψίσθηκαν στο απόσταγμα του επιγράμματος του Συμωνίδη. Μέσα από μία ανάλυση του επιγράμματος επιτυγχάνεται με την ιστορική συμπύκνωση ο εγκωμιασμός της χωρίς όρους πειθαρχίας και της δια θανάτου θυσίας των Σπαρτιατών.32 Ο λόγος της αδιάκοπης δημοτικότητας του θρύλου έγκειται στην εξήγηση της επιγραφής, ανεξαρτήτως συμπύκνωσης.
Η μάχη των Θερμοπυλών δεν είναι ένα ιδιαιτέρως εξέχον γεγονός στην Ελληνική Ιστορία. Βεβαίως προσεγγίζονται οι συνέπειες της μάχης στη μορφή του θρύλου με μεγάλη σημασία. Μέσα από τα μηνύματα του θρύλου επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό ο τρόπος θεώρησης του μετέπειτα της Σπάρτης κόσμου. Θα πρέπει να παραδεχθούμε, ότι η ήττα παρερμηνεύθηκε για την προάσπιση του κύρους της Σπάρτης. Ελλείψει μιας αυθεντικά γραμμένης ιστορίας καθίστανται αντικείμενο παράδοσης μέσα από το θρύλο της Σπάρτης τα ιδανικά των Λακεδαιμονίων.33
Ο μύθος του ήρωα Λεωνίδα σφραγίζει και διαφοροποιεί ακόμα και σήμερα πολύ αποφασιστικά την εικόνα μας για τη Σπάρτη, ως μέρος αυτού του θρύλου.

5. Πηγές
• Friedrich Schiller, Die Gesetzgebung des Lykurgus und Solon, in: Schillers Werke in zwei Bänden II, München o.J.
• Herodot, Historien, griechisch/deutsch, ins Deutsche übers. von Joseph Feix, München 1980
• Pausanias, Ελλάδος Περιήγησις, griechisch / neugriechisch, ins Neugriechische übers. von N. Παπαχατζής, Athen 1994

6. Βιβλιογραφία
• Bengston, H., Griechische Geschichte, München 1969.
• Christ, K. (Hrsg.), Sparta, Darmstadt 1986.
• Clauss; M., Sparta. Eine Einführung in seine Geschichte und Zivilisation, München 1983.
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα 25 (1996)
• Evans, J.A.S., Notes on Thermopylae and Artemisium, Historia 18 (1969), 389-406.
• Evans, J.A.S., The Final Problem at Thermopylae, GRBS 5 (1964), 231-237.
• Grant, J.R., Leonidas Last Stand, Phoenix 15 (1961), 14-27.
• Hooker,J.T., Sparta: Geschichte und Kultur, Stuttgart 1982.
• Miltner, F., Pro Leonida. Klio 28 (1935), 229-241.
• Munson, R.V., Three Aspects of Spartan Kingship in Herodotus in: Rosen, R./Farrel, J.: Nomodeikts. Studies in Honour of Martin Ostwald, Michigan 1993, 39-54.
• Nickel, R., Der Leonidas-Komplex, Der Altsprachige Unterricht 38/Heft 6 (1995), 15-27.
• Philipp, G., Wie das Gesetz es befahl? Bemerkungen zu einer neuen Leonidas legende, Gymnasium 75 (1968), 1-45.
• Prittchett, W. K., Circumventions of the Thermopylai Pass in: Gieben, J.C., Essays in Greek History, Amsterdam 1994, 243-293.
• Simpson, R., Leonidas Decision, Poenix 26 (1972), 1-11.
• Tigerstedt, E., The Legend of Sparta in Classical Antiquity 1, Stockholm 1965

***
Βλ. Η Καθημερινή, 15.03.1998, σελ. 64. Ο ιδιοκτήτης της αλυσίδας καταστημάτων ονομάζεται Λεωνίδας και με το εμπορικό σήμα του, όπου απεικονίζεται ένας Έλληνας οπλίτης, συσχετίζει τον εαυτό του με τον περίφημο συνονόματο προγονό του.
2 Hdt. VII, 202/203
3 Evans, J.A.S., Notes on Thermopylae and Artemisium, Historia 18 (1969), S. 389
4 Bengston, H., Griechische Geschichte, Muenchen 1969, S. 172
5 Hdt. VII, 211
6 zu Ephialtes vgl.: Hdt. VII,214
7 Εδώ πρόκειται για τη δύναμη των Φωκέων. Είχε λάβει θέση στο υψίπεδο Νευρόπολη του όρους Καλλίδρομος, σε 1100 μέτρα υψόμετρο πάνω από τη θάλασσα. Εκεί διακλαδίζεται ακόμη και σήμερα ο δρόμος προς τις Θερμοπύλες (μέσω Παλαιοδρακοσπηλιάς) και προς τη Φωκίδα (μέσω Παλαιοχωρίου). Οι Φωκείς έκλειναν λοιπόν και το δρόμο προς την πατρίδα τους. Για το μονοπάτι Ανωπαία βλέπε επίσης: Pritchett, W.K., Circumventions of the Thermopylae Pass in: Gieben, J.C., Essays in Greek History, Amsterdam 1994, S. 248-255
8 Hdt. VII, 222
9 Hdt. VII, 233
10 Hdt. VII,220
11 Evans, J.A.S., The Final Problem at Thermopylae, GRBS 5 (1964), 232
12 “…the Spartan military code […] did not require a commander to maintain his position when sound strategy dictated a withdrawal”. Grant, J.R., Leonidas Last Stand, Phoenix 15 (1961), S. 15
13 “…the force could be divided, leaving a rearguard, whose duty would be to delay the main Persian army for a sufficant time to allow a head start for the majority of the Greeks to make an orderly retreat”. Simpson, R.H., Leonidas Decision, Phoenix 26 (1972), S. 7
14 “die schönste ihrer Art und das erhabenste Denkmal politischer Tugend”. Friedrich Schiller, Die Gesetzgebung des Lykurgus und Solon, in: Schillers Werke in zwei Bänden II, München o.J., S. 1006
15 Ο τύραννος των Συρακουσών Γέλων αξιώνει για μία υποστήριξη προς την ελληνική συμμαχία το προνόμιο της ανώτερης στρατιωτικής αναγνώρισης. Αυτός ο όρος είναι απαράδεκτος για τους Σπαρτιάτες.
16 «Die Voraussetzung für die Glorifizierung der Thermopylenschlacht […] ist der später doch noch errungene […] panhellenische Sieg über die Perser gewesen”. Philipp, G., Wie das Gesetz es befall?, Gymnasium 75 (1968), S.3
17 “Das Ideal ist durch Leonidas verkörpert, den Grundtypus des spartanischen Kriegers, der sein Leben dem Staat weiht…”. Hooker, J.T., Sparta: Geschichte und Kultur, Stuttgart 1982, S. 275
18 Σύγκρινε: Tigerstedt, E., The Legend of Sparta in Classical Antiquity 1, Stockholm 1965, S.105
19 Munson, R.V., Three aspects of Sparta Kingship in Herodotus, in: Rosen, R. / Farrel, J.: Nomodeiktes. Studies in Honor of Martin Ostwald, Michigan 1993, S. 53.
20 Paus. III, 14, 1. Zur Bestattung spartanische Könige s. Hdt. VI, 58.
21 Hooker, S. 195
22 Hdt. VII, 220
23 Ο χρησμός θεωρείται από πολλούς σαν ένα “vaticinium ex eventu”. Vgl.: Philipp, Gymnasium 75 (1968), S.4.
24 Hdt. VII, 228
25 Hdt. VII, 109.
26 Hdt. VII, 228. Για την ερμηνεία της λέξης «ρήμα» vgl. Philipp., Gymnasium 75 (1968), S. 3.
27 Diod. XI, 11, 6, Zitiert nach Philipp, Gymnasium 75 (1968), S.3.
28 Ο Αριστοφάνης εκφράζει εδώ την αναζήτηση της ελευθερίας κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, όπου παραπέμπει σε έναν κοινό εχθρό: το μεγάλο Βασίλειο των Περσών.
29 Οργανισμός Τουρισμού της Κύπρου, Διαβάτη, έλα στην Κύπρο…, Der Spiegel 9 (1998), S. 57.
Κοντά στις πραλίνες με τη μάρκα «Λεωνίδας», ένα παραπέρα παράδειγμα χρησιμοποίησης του μύθου για τη διαφήμιση προϊόντος.
30 Ο Αθανάσιος Διάκος, που τον Απρίλη του 1821 αγωνίσθηκε στη γέφυρα της Αλαμάνας (περίπου δύο χιλιόμετρα βορείως των Θερμοπυλών), υπέκυψε ομοίως σε ένα είδος μαρτυρικό θάνατο. Τοποθετείται στην παράδοση του Λεωνίδα σ΄ ένα λαϊκό τραγούδι.
31 εφιάλτης / εφιαλτικός, Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα 25 (1996), Σ.460.
32 Vgl.: Der Leonidas-Komplex, Der Altsprachige Unterricht 38/ Heft 6 (1995), S. 25.
33 Δίπλα στον υποδειγματικό τύπο πολεμιστή του Λεωνίδα είναι για παράδειγμα η νομοθεσία του Λυκούργου ένα παραπέρα σπουδαίο συστατικό στοιχείο του μύθου της Σπάρτης. Vgl.: Hooker, S. 275.